12' διάβασμα
"Δεν είναι λίγο περίεργο να αιωρούμεθα εδώ πάνω από τον Αρκτικό Ωκεανό. Να είμαστε οι πρώτοι που ταξίδευσαν εδώ σε ένα μπαλόνι [...]
Πιστεύουμε ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ακόμη και το θάνατο, έχοντας κάνει ό,τι έχουμε κάνει. Δεν είναι το όλον, ίσως, η έκφραση μιας εξαιρετικά ισχυρής αίσθησης ατομικότητας, η οποία δεν μπορεί να αντέξει στη σκέψη του να ζεί και να πεθαίνει κάποιος σαν ένας άνθρωπος ταγμένος, ξεχασμένος από τις επόμενες γενιές;
Αυτό είναι φιλοδοξία;"
Το 1930, ένα χρόνο πριν ο Βάλτερ Μπένγιαμιν γράψει το "Μια Σύντομη Ιστορία της Φωτογραφίας", κάνοντας μια πρώιμη προσπάθεια να οριστεί η έννοια της αύρας [εδώ θέλω να σημειώσω ότι όσο και να μελετήσει κάποιος τη θεωρία των μέσων, δεν μπορεί να αποσαφηνίσει πλήρως το τί εννοεί ο Μπένγιαμιν με τον όρο "aura"], πέντε "τραβηγμένα" ρολά φιλμ που αποτυπώνουν αυτό το κακότυχο ταξίδι με αερόστατο, βρέθηκαν μαζί με τα παγωμένα πτώματα των τριών Σουηδών εξερευνητών που προσπάθησαν να φτάσουν το Βόρειο Πόλο το 1897.
Εδώ και 33 χρόνια, τα σώματα των Σ.A. Αντρέ, Νιλς Στρίντμπεργκ και Κνουτ Φρένκελ, κατασπαραγμένα από τις αρκούδες, κείτονταν στο White Island, περίπου 300 μίλια πριν τον τελικό προορισμό τους. Ανακαλύφθηκαν από το πλήρωμα του νορβηγικού σκάφους, Μπράτβααγκ, το οποίο είχε διακόψει το κυνήγι των θαλάσσιων ελεφάντων στα πλαίσια μιας γεωλογικής αποστολής στο Φραντς Τζόζεφ Λαντ. Από σημειώσεις και ένα ημερολόγιο που τηρείται από Αντρέ και Στρίντμπεργκ, κατέστη δυνατό να σχηματισθεί μία εικόνα με κάποιες από τις εμπειρίες και τις ανακαλύψεις τους, καθώς και τις κακουχίες και τις στερήσεις τους.
Είναι ενδιαφέρον να εξετασθεί κατά πόσον, δίνοντας τον πρώτο λόγο στις φωτογραφίες, αντί των πληροφοριών που προέρχονται από γραπτές πηγές [αν και από τα σημαντικά ημερολόγια και σημειωματάρια που σώθηκαν από την αποστολή, θεωρώ ότι γίνεται πιό έντονη η αύρα του μυστηρίου αυτή η ίδια που υποδηλώνεται από την κατά κάποιο τρόπο ονειρική ποιότητα των φωτογραφιών], αλλάζει και τη γωνία αντίληψης αυτής της εκπληκτικής ανθρώπινης προσπάθειας. Ίσως, αφού έχει παρέλθει πάνω από ένας αιώνας, η πληροφορία που μεταδίδεται από τις φωτογραφίες παύει να συνδέεται με το συγκεκριμένο ταξίδι των Αντρέ, Στρίντμπεργκ και Φρένκελ. [Πράγματι μετά και την δεύτερη επανεύρεση των αρνητικών το 1999 δεν υπήρχε τίποτα περισσότερο διαφωτιστικό για τις εικόνες σε σχέση με το 1930 (όπου έγιναν τα πρώτα αντίγραφα των αρνητικών). Το ενδιαφέρον των ερευνητών ήταν ως επί το πλείστον φιλολογικό, και οι φωτογραφίες, με ένα συγκεκριμένο μικρό αριθμό να χρησιμοποιείται κατ'επανάληψη, λειτουργούσαν αποκλειστικά ως απεικονίσεις]. Αν και οι φωτογραφίες μπορεί να δημιουργήσουν την επιθυμία για να ανακαλύψουμε με λεπτομέρειες το τι συνέβη με τους τρεις άνδρες, παρ'όλα αυτά φωτίζουν εν μέρει το τοπίο. Η νοσηρή περιέργειά μας απαιτεί τη λεπτομερή εξιστόρηση του αγώνα των ανδρών ενάντια στη φύση, μέχρι το σημείο του θανάτου τους.
Οι φωτογραφίες εξυπηρετούν ήδη ένα διαφορετικό σκοπό από εκείνον για τον οποίο προορίζονταν, δηλαδή της επιστημονικής μελέτης της πολικής περιοχής μέσω αεροφωτογραφιών. Αν και ολοκληρωμένος φωτογράφος, ο Στρίντμπεργκ δεν κατάφερε να συγκεντρώσει σημαντική ποσότητα αποδεικτικών στοιχείων προς όφελος της επιστήμης. Ούτε κατάφερε να δημιουργήσει μία λεπτομερή εικαστική αφήγηση των ολέθριων γεγονότων που έπληξαν τους άντρες μετά την προσγείωση τους στις 14 Ιουλίου, αν και έχουν αποτυπωθεί ορισμένες έντονες στιγμές. Απο ένα -πιθανό- σύνολο 240 εικόνων, οι 93 ήταν ανακτήσιμες, και εμφανίστηκαν στη Στοκχόλμη το 1930. Οι εικόνες που βλέπουμε εδώ αφηγούνται μια εκπληκτική ιστορία ελπίδας, αντοχής, φιλοδοξίας και ανθρώπινης ευαισθησίας. [ Αυτή η ρομαντική δραματοποίηση των φωτογραφιών δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο στη φωτογραφική λογοτεχνία, η έλλειψη λεπτομέρειας και φωτογραφικής ποιότητας μπορεί να εκληφθεί ως ένας τρόπος για να ενισχυθεί η οπτική ιστορία της αποστολής ] Οι αεροφωτογραφίες ειδικότερα διαθέτουν μια υπερφυσική ποιότητα. Ο πάγος φαίνεται εκ περιτροπής εντελώς δυστοπικός ή γαλήνιος. Το αερόστατο, που κείτεται στο πλάϊ, σαν να έχει παγιδευτεί απο τους ιμάντες του, δείχνει να είναι -φαινομενικά- σε καλή κατάσταση. Οι δύο άνδρες φαίνεται να το εξετάζουν σαν να ήταν το μπαλόνι που έπεσε από τον ουρανό, και όχι οι ίδιοι. [ Εδώ ανοίγει το μεγάλο κεφάλαιο της αυθαίρετης παραδοχής στην κριτική αντιμετώπιση μιάς εικόνας -ασχέτως αρνητικού ή θετικού προσήμου- που για λόγους οικονομίας χώρου δεν θα το αναπτύξω. Απο που συνάγεται δηλαδή το γεγονός της έκπληξης και όχι της απόγνωσης; Πάνω σε μια τέτοια αυθαίρετη παραδοχή, μπορεί να οικοδομηθεί μια κριτική ανάλυση εξ'ορισμού άσχετη με το έργο και το δημιουργό.]
Ένας γλάρος του αρκτικού κύκλου υιοθετεί τη στάση του αετού με τα φτερά ανοιχτά, ο αρχαίος αγγελιοφόρος των θεών. Οι φωτογραφίες, που έχουν κυριολεκτικά παγώσει στο χρόνο περιμένοντας την διαδικασία της εμφάνισης, έχουν υποστεί μια ριζική αλλαγή. Αυτές οι εικόνες οι "μέσα από τον τάφο" κατοικούν σχεδόν αποκλειστικά σε ένα αιθερικό πεδίο. Η αύρα ήταν αμφίσημος, ασταθής όρος στα γραπτά του Βάλτερ Μπένγιαμιν, «το μοναδικό φαινόμενο της απόστασης, ωστόσο μπορεί να είναι κοντά ». Ο Μπένγιαμιν είδε τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο, ακριβώς σαν το είδος της σύγχρονης τεχνολογίας που στρεβλώνει τις σχέσεις της εγγύτητας και απόστασης - καταστρέφοντας έτσι την αύρα, αλλά τώρα, στην ψηφιακή εποχή, η κλασική φωτογραφία, κατασκευασμένη από ένα πρωτότυπο αρνητικό, φαίνεται κάπως μόνιμη. Μπορεί μεν να αναπαραχθεί, αλλά η μοναδικότητά της κατοχυρώνεται από την ιδιότυπη διαδικασία γήρανσης της [ Το 1997 ο Τροέλ έκανε το Their Frozen Dream, τη δεύτερη ταινία του για την αποστολή, στην οποία χρησιμοποιεί ανεπεξέργαστες φωτογραφίες με έναν τρόπο που κανείς δεν είχε κάνει πριν. Εδώ, το περιεχόμενο των εικόνων του Στρίντμπεργκ, με την αισθητική ποιότητα αντικειμένων που έχουν επηρεαστεί απο φθορές, μικροκαταστροφές και γήρανση, χρησιμοποιήθηκε για την επικύρωση της αφηγηματικής δομής της ταινίας]. Ο Μπένγιαμιν ανέπτυξε τη χρήση του όρου του για να αποδώσει την έννοια της αύρας ως η εμπειρία τού να εφοδιάσεις ένα φαινόμενο με τη δυνατότητα να επιστρέφει το βλέμμα [του θεατή]».
Προσπαθεί, φαίνεται, να επαναφέρει τους δεσμούς ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, αισθανόμενος οτι η νεωτερικότητα τους διαβρώνει. Επιπλέον, για το Μπένγιαμιν, η αύρα έχει μια ενδεικτική διάσταση στη σχέση της με το παρελθόν. Αυτό δημιουργεί μία αντήχηση με την κατά Μπαρτ έννοια Ça a été – το « αυτό που υπήρξε» της φωτογραφίας. Όταν κοιτάζει σε μια φωτογραφία του Λιούις Πέιν, που πρόκειται να κρεμαστεί για φόνο, ο Μπαρτ, στο Camera Lucida, σχολιάζει γραπτά: «Είναι νεκρός και πρόκειται να πεθάνει». Ο θάνατος στην πραγματικότητα έχει επέλθει προ πολλού, αλλά στην φωτογραφία αναμένει. Η μελλοντική καταστροφή της κάθε φωτογραφίας - «η καταστροφή που έχει ήδη συμβεί» - είναι αυτό που κάνει την πράξη του κοιτάζω μια εντελώς άβολη διαδικασία. Στο τέλος, εν τούτοις, η αδιευκρίνιστη αύρα είναι προφανής σε αυτές τις εικόνες, δεν προέρχεται από τον πάγο, από το ξεφουσκωμένο αερόστατο, ή από τις φασματικές ανθρώπινες φιγούρες, προκύπτει αντ' αυτού από την ίδια την πράξη της αντίληψης.
Κοιτάζοντας βαθαίνει το μυστήριο, βλέποντας δεν κατανοείς.
Υπό μια περιορισμένη, αισθητική έννοια, φωτογραφίες που έχουν επηρεαστεί καταφανώς από το πέρασμα του χρόνου έχουν μια αυξανόμενη αίσθηση «της ατμόσφαιρας» που τυλίγει το θέμα της φωτογραφίας, πραγματικά το υπερνικούν. Σε αυτή την περίπτωση, είναι σαν η αύρα να είναι η ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε τον χαμένο χρόνο. Η φωτογραφία είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται για την ταξινόμηση, τον έλεγχο και την αποτύπωση «εξωτικών» αγώνων και εδαφών. Χρησιμοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία από τον Χέρμπερτ Πόντινγκ, επίσημο φωτογράφο της τελευταίας αποστολής του Σκοτ στην Ανταρκτική το 1910 - 1912 καθώς και από το Φρανκ Χάρλι στην αποστολή του Σερ Έρνεστ Σάκλετον το 1914-1916. Ήταν μία συνήθης διαδικασία της εποχής να χρησιμοποιεί τη φωτογραφία ως αποδεικτικό στοιχείο στην υπηρεσία της επιστήμης. [ Είμαι ιδιαίτερα διστακτικός να αποδεχθώ αυτούς τους φόβους σ'όλο το φάσμα της οπτικής αναπαράστασης( δηλαδή διαφοροποιεί κάτι το γεγονός ότι το χαμόγελο της Μόνα Λίζα, για να αναφερθούμεσε κάτι πολύ γνωστό, είναι πόνου επειδή έφαγε χαλασμένα μούσμουλα και όχι αυταρέσκειας ή και το αντίθετο;) αλλά παρ'όλα αυτά σέβομαι και κατανοώ τις επιφυλάξεις περί απώλειας της αύρας. Η αισθητική ποιότητα δεν πρέπει ποτέ να υποτιμάται όταν ασχολείται με οποιαδήποτε τέτοια αφήγηση, και ειδικότερα όταν η ιστορική αφήγηση είναι μέρος μιας δημοφιλούς επιστημονικής προσέγγισης. Αυτό ισχύει και για τις κατά καιρούς δημοσιεύσεις προσωπικών επιστολών δημιουργών όπου αναφέρονται σε προσωπικές τους στιγμές, όπου πρώτον τί σχέση έχουν με το δημιουργό και δεύτερον όσο πικάντικες και αν είναι τί; επαναδιαπραγματεύονται το έργο του; Είμαστε σοβαροί;]
Στην επαναφήγηση αυτής της ιστορίας, το "Αερόστατο των Πάγων", ο Άλεκ Γουίλκινσον γράφει:¨ο Αντρέ επέδειξε μια έπαρση (που τον είχε κατακτήσει), την πίστη, εν τη γενέσει της τότε, ότι η επιστήμη, με τη μορφή της τεχνολογίας, θα μπορούσε να καθυποτάξει τα τελευταία εμπόδια για την κατοχή των εδαφών του κόσμου , αν όχι και τα μυστήριά του. Ο Αντρέ ανέφερε το ιδιαίτερο φως της Αρκτικής ως εξαιρετικά επωφελές για την επιστημονική τους προσπάθεια - θα ήταν σε θέση να φωτογραφίσουν, σε όλες τις ώρες, μια περιοχή που δεν έχει κανείς ξαναδεί. Η φωτογραφία προσέδωσε μία επιπλέον σοβαρότητα στο σκοπό του ταξιδιού, κάτι το οποίο έλειπε -σύμφωνα με τους επικριτές του- κατά την "επίδειξη", όταν ο Αντρέ παρέθεσε τις προθέσεις του, ένα χρόνο πριν την αναχωρησή του, στο Λονδίνο στα πλαίσια του έκτου Διεθνούς Γεωγραφικού Συνεδρίου.
"Στην Αρκτική", είπε τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, "μόνο το κρύο σκοτώνει". Αυτές οι ελεγειακές εικόνες, πέρα από την κατάκτηση των γήινων μυστηρίων ή τη γνωστοποίησή τους, αυξάνουν μόνο το χάσμα μεταξύ της γνώσης και της κατανόησης. Είναι φωτογραφίες ενός μυστηρίου υπό μια πολύ προφανή έννοια – τα 33 χρόνια αναμονής για να ανακαλύψουμε τι τους συνέβη – αλλά και του μυστηρίου να αντέξουν σ'ένα τέτοιο περιβάλλον, με την πεποίθηση ότι η αποστολή τους θα πετύχει και των σκέψεών τους καθώς ο θάνατος τους πλησίαζε.
Μπορεί η ιστορία να "δείξει" ποτέ τέτοιους κινδύνους, ακόμη και μέσα από την ορατή απόδειξη των φωτογραφιών; Το φωτογραφικό επίτευγμα του Στρίντμπεργκ προσφέρει απλώς μια γεύση από το πιο ανεξιχνίαστο όλων των τοπίων, το ανθρώπινο μυαλό.
Τα τελευταία λόγια:
"... Το μέσον της νύχτας ......σκιές στον παγετώνα ...... το φλεγόμενο εξωτερικό ......όχι αθώων λευκών περιστεριών ...... πουλιά κουρούνες ...... κακές καιρικές συνθήκες, φοβόμαστε ...... να ξεφύγουμε ...... στη θάλασσα ...... συντριβή ...... φράγμα ...... ξύλο που επιπλέει ... " (Σάλομον Αντρέ: δεύτερο ημερολόγιο)
© periopton
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
Ολες οι φωτογραφίες © Nils Strindberg, courtesy Grenna Museum, Sweden
με στοιχεία από το εξαιρετικό κείμενο της Max Houghton
