6.7' διάβασμα
Πέρασε πολύς καιρός από την πρώτη μάσκα της συλλογής που μου χάρισε ένας Αφρικανός συμφοιτητής στο Παρίσι.
Η συλλογή αποτελείται από 1000 περίπου μάσκες διαφόρων υλικών και διαστάσεων και ανάλογο αριθμό συνοδευτικών αντικειμένων, μουσικών οργάνων, ενδυμάτων, κοσμημάτων, υφασμάτων, τελετουργικών αντικειμένων και 300σίων περίπου μαριονεττών αναλόγου ενδιαφέροντος.
Είναι το αποτέλεσμα μιας επίπονης και επίμονης και συστηματικής αναζήτησης δεκαετιών, σ’ όλες τις χώρες του κόσμου συχνά σε αντίξοες συνθήκες και ακόμα περισσότερο δυσκολότερες πολιτισμικές προσεγγίσεις για την απόκτηση των μασκών αυτών, αλλά και για τη μεταφορά τους.
Ορισμένες εξ αυτών είναι εξαιρετικά σπάνιες, προερχόμενες από φυλές υπό εξαφάνιση ή ήδη πολιτισμικά χωρίς παρουσία στο χάρτη.
 |
| μάσκα από τη Βιρμανία αποκαλούμενη "η φύση του ανθρώπου", έχει τον δαίμονα στο κεφάλι του, αλλά καταφέρνει να είναι άνθρωπος |
Οι μάσκες αυτές θα μπορούσαν σε γενικές γραμμές να διαχωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες ως προς τον προσανατολισμό τους. Είναι αφ’ ενός αυτές με θεατρική σκοπιμότητα, όπως οι noh, οι μάσκες των ινδικών επών, της Κορέας ή του Βιετνάμ, κάτι αντίστοιχο προς τα ελληνικά προσωπεία ή τις μάσκες της Commedia de l’ Arte, και αφ’ ετέρου οι μάσκες οι οποίες έχουν ένα τελετουργικό χαρακτήρα με σκοπό την πρόσκληση ή την εκδίωξη μεταφυσικών δυνάμεων, ενδιάμεσων πνευμάτων, θεοτήτων… Βέβαια, καταλαβαίνουμε πόσο σχηματικός είναι αυτός ο διαχωρισμός αφού και οι μάσκες του θεάτρου, το ίδιο το θέατρο, η τραγωδία και το δράμα, είναι συχνά μια αναπαράσταση των χθόνιων και ουράνιων καταστάσεων.
Αυτό φαίνεται σαφέστερα στις θρησκευτικές μάσκες της Μογγολίας ή της Παραγουάης. Η απαγόρευση του προσωπείου, είτε θείου είτε ανθρώπινου, στο Ισλάμ, συνάδει με αυτό που λέμε, δηλαδή την αδιαχώριστη γραμμή μεταξύ του προσώπου του Θεού και τη θρησκευτική αναπαράσταση των δρώμενων από το πρόσωπο του ανθρώπου. Ας θυμηθούμε εδώ την Οικουμενική Σύνοδο του 787 μ.Χ. και την διαμάχη Εικονομαχίας- Εικονολατρίας που είχε προηγηθεί.
Οι μάσκες των οποίων ο χαρακτήρας είναι προσανατολισμένος στην τελετουργία, ας το αποκαλέσουμε προς το Ιερό, όπως είπαμε, έχουν ως σκοπό την πρόσκληση ή την εκδίωξη μεταφυσικών δυνάμεων για την ευόδωση των μεγάλων συμβολικών στιγμών που αφορούν τη ζωή της κοινότητας –επέτειος θεϊκή, τελετές μύησης, τελετές κυνηγιού, περιτομής και άλλων δοκιμασιών ή την ευόδωση προσωπικών δυσκολιών και ιδιαίτερων στιγμών, όπου η μάσκα έχει το ρόλο της ευχής ή του ξορκιού, για τον τοκετό, τη θεραπεία ψυχολογική ή οργανική, το τραύμα, τη συνοδεία στο θάνατο. Φοριούνται δε από τον σαμάνο ή τον μάγο ή επίλεκτα μέλη της ομάδας, κληρονομούνται από γενιά σε γενιά και αποτελούν τον πολιτισμικό πλούτο της κοινότητας.
Να τονίσουμε στο σημείο αυτό, ότι με τη λέξη μάσκα ιδιαίτερα στις κοινότητες του Ειρηνικού και της Αφρικής εννοούν την πλήρη αμφίεση του ατόμου και όχι μόνο του προσώπου. Επίσης η μάσκα μπορεί να μην φοριέται αλλά να φέρεται ή να είναι τοποθετημένη σ’ ένα σημείο της κοινότητας. Κάποιες εξ αυτών καταστρέφονται αμέσως μετά την τελετή ή είναι φτιαγμένες από υλικά που αποσυντίθεται σταδιακά, χόρτα, χρώματα, κ.λπ. αφού έτσι διατηρούν ή εξαντλούν τη δύναμή τους και αφού μόνον οι θεοί είναι αθάνατοι αν και αυτοί όχι πάντα, όπως στη Ν. Γουινέα.
Η μάσκα ως πολιτισμική καταβολή της ανθρωπότητας είτε μέσω μιας προ-θρησκευτικής εκδοχής (ανιμισμός, μαγεία…) είτε στο πλαίσιο μιας οργανωμένης θρησκευτικής έκφρασης (ινδουισμός, βουντού…) υπηρετεί την επιθυμία του ανθρώπου να επιβληθεί στις δυνάμεις της φύσης, με λακανικούς όρους, την επικράτηση του συμβολικού άξονα επί του «πραγματικού», κάνοντας όμως χρήση προλογικών μέσων που ανήκουν κανονικά στο « πραγματικό». Όπως και σήμερα συμβαίνει εξ άλλου στον δυτικό άνθρωπο όταν κάνει λιτανείες ή προσεύχεται, με σκοπό τη συνοχή, διατήρηση και ασφάλεια της κοινότητας. Πρόκειται, αφ’ ενός για ένα αρχαίο μηχανισμό ταύτισης με τις δυνάμεις της επιθυμίας ή του φόβου και την προσωποποίησή τους για να περάσουν στη διάσταση της ορατής πραγματικότητας και αφετέρου για την ανάπτυξη μιας ριζοσπαστικής προσέγγισης της ετερότητας που προκύπτει από τους αρχαϊκούς ψυχολογικούς μηχανισμούς της ενδοβολής και της ενσωμάτωσης του θείου, του «ενθουσιασμού», που μέσω της ταύτισης αποδίδουν την ταυτότητα του θεού αλλά και του μάγου. Μιας μανικής συνάντησης, λοιπόν, με το θείο, το Έτερον, τον Μεγάλο Άλλο όπου ο θεός ενσαρκώνεται σε λόγο σαμάνου ή μάγου ως λόγος σημασίας και εξ αυτού ερμηνείας άρα ανατροπής της μέχρι εκείνης της στιγμής υπάρχουσας σημασίας των πραγμάτων. Η πραγματικότητα, το συμβολικό πεδίο επαναπροσδιορίζεται ως νόημα αφού το σύστημα αναφοράς μέσω της μαγικής παρουσίας, ουσιαστικά μέσω του λόγου του Άλλου, ερμηνεύει και σηματοδοτεί τη νέα θέαση του κόσμου. Πρόκειται για μια συνάντηση με το «πράγμα» με όρους συμβολικούς.
 |
| μάσκα NOH |
 |
| μάσκα VOODOO |
 |
| μάσκα του Butan |
 |
| μάσκα του KONGO |
Είναι αξιοσημείωτο να παρατηρήσουμε ότι η κατάσταση trans στην οποία εισέρχεται ο μάγος δεν μπορεί να ερμηνευτεί με τα δυτικά κριτήρια της ψυχολογίας ή της ψυχοπαθολογίας. Ακόμα κι αν ερμηνεύσουμε την κατάσταση του πλήθους ως φαινόμενο μαζικής υστερίας, όπως συχνά συμβαίνει στους πιστούς ανεξαρτήτως θρησκεύματος, το πέρασμα-trans του μάγου από το συμβολικό στο «πραγματικό», μ’ άλλα λόγια το «πέρασμα» από τη «φυσιολογική» κατάσταση σε μία μη-φυσιολογική κατά τη διάρκεια της οποίας όμως θα σηματοδοτηθεί η «φυσιολογική» που θ’ ακολουθήσει με τους όρους που υπαγορεύτηκαν κατά την διάρκεια του «περάσματος», δεν αντιστοιχούν σε ταξινομήσεις και κριτήρια της δυτικής ιατρικής.
Όπως και να’ ναι όμως, είναι κατ’ αυτόν τον τρόπο που οι μάσκες γίνονται συνοδευτικές ή αποτρεπτικές διαδικασίες στην πορεία του ανθρώπου από τη γέννηση στο θάνατο, στην προσδοκία του ανθρώπου για ευτυχία. Καθίστανται, έτσι, πανανθρώπινα σύμβολα ή μάλλον αναδεικνύουν την αρχαία προσπάθεια του ανθρώπου να εξημερώσει ή να συμμαχήσει με την φύση, να υπάρξει συνοχή, ασφάλεια και αρμονία στην ομάδα και ταυτόχρονα να εκφράσει τη βαθύτερη επιθυμία για προσωπική ευτυχία.
Φώτης Καγγελάρης
Αθήνα | Άνοιξη 2016
κείμενο και εικόνες © Φ. Καγγελάρης
για αναδημοσίευση των εικόνων και του κειμένου
απαιτείται η άδεια του συγγραφέα
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
καθώς και των εικόνων (αυτούσιων ή τροποποιημένων)
© periopton
