6' διάβασμα
Για πρώτη φορά, ο πίνακας του Νταλί 'Η εικόνα εξαφανίζεται' (1938), θα παρουσιαστεί πλάι πλάι με το έργο που τον ενέπνευσε: την 'Γυναίκα με τα μπλε που διαβάζει ένα γράμμα' του Βερμέερ (περίπου 1663). Στο Μουσείο Μίντοουζ από 16 Οκτωβρίου έως 15 Ιανουαρίου 2023
Βασικό μέρος της επίσημης εκπαίδευσης κάθε καλλιτέχνη ήταν πάντα η μελέτη των έργων των προκατόχων του, η μίμηση των οποίων θεωρείται καθοριστικό βήμα στην ανάπτυξη του δικού του στυλ και τεχνικής. Ο Νταλί ξεχωρίζει ως ένας από τους σύγχρονους καλλιτέχνες που σεβάστηκαν περισσότερο –σχεδόν εμμονικά– τους ζωγράφους που προηγήθηκαν. Ο διάσημος σουρεαλιστής ενηλικιώθηκε ακριβώς τη στιγμή που οι παλαιότεροι ζωγράφοι εξυμνούνταν και διαφημίζονταν εκτός των χωρών καταγωγής τους, όπως συνέβη με τον Ολλανδό ζωγράφο Γιοχάνες Βερμέερ (1632–1675), του οποίου το έργο στην αρχή γνώριζε μόνο μέσω αναπαραγωγών. Ως έφηβος, ο Νταλί έλαβε ολόκληρη τη σειρά βιβλίων τέχνης Gowans' Art Books ως δώρο από τον θείο του. Τα αριστουργήματα των ντε Χόοχ και Βερμέερ ήταν από τα αγαπημένα του στη σειρά των 52 τόμων, η οποία εκδόθηκε αρχικά στις αρχές του 20ού αιώνα.
Λογικό ήταν λοιπόν να παρεισφρήσει ένα είδος βερμεεριανής εικονογραφίας στο summum opus του Νταλί, στο οποίο ανιχνεύονται μεμονωμένα στοιχεία όπως ανατομικά άκρα και ρούχα εποχής, όμως δεν ήταν συχνές οι περιπτώσεις στις οποίες ο σουρεαλιστής ζωγράφος εξέτασε ολόκληρες συνθέσεις του Ολλανδού δασκάλου από διάφορες οπτικές γωνίες και τις οποίες στη συνέχεια επανερμήνευσε με τη δική του οπτική γλώσσα. Μεταξύ αυτών είναι το 'Η εικόνα εξαφανίζεται', η ερμηνεία του Νταλί για τη 'Γυναίκα με τα μπλε που διαβάζει ένα γράμμα' του Βερμέερ. Στο 'Η εικόνα εξαφανίζεται', του οποίου ο τίτλος περιγράφει τι συμβαίνει στην εικόνα και όχι αυτό που απεικονίζει, ο Νταλί παίρνει τις βασικές μορφές και στοιχεία της σύνθεσης του Βερμέερ - μια γυναίκα στέκεται προφίλ και διαβάζει ένα γράμμα μπροστά σε ένα εκτός κάδρου παράθυρο, από όπου εκπέμπεται απαλό φως—και σκαρώνει ένα οπτικό τέχνασμα στους θεατές, δημιουργώντας μια δεύτερη εικόνα ενός ανδρικού προσώπου με μουστάκι -και αυτό προφίλ, που έχει αναγνωριστεί ως αυτό του Βελάσκεθ.
 |
| Γιοχάνες Βερμέερ ‘Γυναίκα με τα μπλε που διαβάζει ένα γράμμα’, c. 1663, in. Rijksmuseum, Amsterdam. |
 |
| Σαλβατόρ Νταλί 'Η εικόνα εξαφανίζεται’, 1938, © 2022 Salvador Dalí, Fundació Gala-Salvador Dalí |
Η επιρροή είναι αναμφισβήτητη. Στο έργο του Βερμέερ, μια κομψά ντυμένη γυναίκα, λουσμένη στο φυσικό φως που προέρχεται από το υποθετικό παράθυρο μπροστά της, στέκεται μπροστά σε ένα τραπέζι και διαβάζει ένα γράμμα. Η εικαζόμενη μόρφωσή της και ο χάρτης της πρόσφατα ανεξάρτητης Ολλανδίας στον τοίχο πίσω της, αντικατοπτρίζουν τον δυναμικό σύγχρονο κόσμο στον οποίο δημιουργήθηκε το έργο.
Εδώ καλό είναι να σταθούμε σε δυο στοιχεία που χαρακτηρίζουν αυτόν τον γλαφυρό και έξοχο πίνακα. Το πρώτο εντοπίζεται στο πρόσωπο της νεαρής γυναίκας που αποτελεί ένα τέλειο παράδειγμα των διαχεόμενων περιγραμμάτων και της εκλεπτυσμένης σχηματοποίησης που χαρακτηρίζουν τα έργα αυτής της περιόδου. Για να επιτύχει τέτοιες λεπτές χρωματικές μεταβάσεις και διαφάνειες, ο Βερμέερ πιθανόν να χρησιμοποίησε το λεγόμενο πινέλο ασβού*. Το δεύτερο στοιχείο αφορά τον φωτισμό τον οποίο διοχετεύει στη φόρεμα της γυναίκας διαχέοντας το περίγραμμα στο πίσω μέρος του πανωφοριού της και χειρίζεται επίσης τη ροή του αρκετά αυθαίρετα για συνθετικούς λόγους. Για παράδειγμα, ενώ η καρέκλα και ο χάρτης δημιουργούν σκιές, η γυναίκα, που φαίνεται να στέκεται αρκετά κοντά στον τοίχο, δεν το κάνει.
Δημιουργεί έτσι ένα εφέ αχρονικότητας, σαν η κεντρική μας φιγούρα να αιωρείται σε ατέρμονα χρόνο, για πάντα συνεπαρμένη από την ανάγνωσή της. Στη διαδικασία, διαχωρίζοντάς την από το χρονικό πλαίσιο του δωματίου, ανατρέπει την αίσθηση της οικειότητας που τόσο διαποτίζει τη σκηνή. Διατηρεί μια απόσταση από τον θεατή.
Το έργο του Νταλί αντικατοπτρίζει επίσης την εποχή του. Οι διπλές εικόνες του Νταλί αποτελούν μια συναρπαστική πτυχή του σουρεαλισμού του. Είναι ένα παιχνίδι μιας εικόνας που σταδιακά εμφανίζεται και εξαφανίζεται. Αναγκάζει τον θεατή να κάνει μια επιλογή. Ο πίνακας 'Η εικόνα εξαφανίζεται' ενσωματώνει ακόμα συνθετικά στοιχεία που συναντώνται στο ευρύτερο έργο του Βερμέερ, όπως η κουρτίνα και το δάπεδο σκακιέρα, τα οποία δεν υπάρχουν στη 'Γυναίκα με τα μπλε που διαβάζει ένα γράμμα'. Και ενώ συνθετικά παραπέμπει στον Βερμέερ, η τεχνική του Νταλί είναι αδιαμφισβήτητα δική του. Εδώ, αναδιαμορφώνει το ολλανδικό εσωτερικό του 17ου αιώνα, ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιεί τη γλώσσα του υπερρεαλισμού του 20ού αιώνα για να δημιουργήσει μια διπλή εικόνα. Η μεταφορά του χάρτη στον τοίχο πίσω σε χάρτη της Ισπανίας, τον συνδέει περαιτέρω με την πατρίδα του.
Κανείς δεν γνωρίζει αν ο Νταλί είδε ποτέ το πρωτότυπο 'Γυναίκα με τα μπλε διαβάζει ένα γράμμα' ή αν η μόνη του γνώση προήλθε από τις κοκκώδεις ασπρόμαυρες αναπαραγωγές στα βιβλία των Gowans. Πάντως ο Νταλί επενεργεί τη στιγμή που οι εικόνες ταξιδεύουν με τρόπους που δεν είχαν υπάρξει πριν.
*Το πινέλο από τρίχες ασβού ήταν ο συνήθης εξοπλισμός ενός ζωγραφικού εργαστηρίου του δέκατου έβδομου αιώνα. Τον 18ο και 19ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τους ζωγράφους πορτρέτων και ήταν γνωστό ως "απαλυντικό" ή "ομαλοποιητικό". Τον 20ό αιώνα, η χρήση του συγκεκριμένου πινέλου μειώθηκε σημαντικά μεταξύ των καλλιτεχνών, καθώς οι ζωγράφοι, οι οποίοι άρχισαν να προτιμούν τις ζωγραφικές τεχνοτροπίες, δεν θεωρούσαν πλέον την απαλότητα επιθυμητή αισθητική ποιότητα.
Το πινέλο ασβού μπορεί μεταξύ άλλων να χρησιμοποιηθεί για να απλώσει λεπτά διαφανή στρώματα χρώματος, τα λεγόμενα λούστρα, τα οποία εφαρμόζονται πάνω από ένα στεγνό, μονόχρωμο υπόστρωμα. Το επικαθήμενο λούστρο λειτουργεί μόνο ως χρωστικός παράγοντας, παρόμοια με ένα λεπτό φύλλο έγχρωμης διαφανούς ζελατίνης που τοποθετείται πάνω από μια μονόχρωμη φωτογραφία.
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο αναδημοσίευση/χρήση/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου, (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
επιμέλεια-κείμενο: Μαραλίνα Λαγού
θεωρητικός τέχνης
© periopton
