5' διάβασμα
«Αυτό είναι παράξενο μα αληθινό, γιατί η αλήθεια είναι πάντα αλλόκοτη.»
Jack London
Ο Μπρασάϊ, αναγνωρισμένος χρονικογράφος του Παρισιού στις δεκαετίες του 1930 και του '40, φωτογράφισε τον Πικάσο να παριστάνει τον "επαγγελματία ζωγράφο" το 1944. Το πλαγιασμένο μοντέλο είναι ο ηθοποιός Ζαν Μαρέ. Με μία δεύτερη ανάγνωση όμως, πέραν του σκηνοθετικού αστεϊσμού, κάποιος μπορεί να διαπιστώσει ότι υπάρχει ένα λογικό ασυμβίβαστο. Ο Πικάσο μπροστά σε πίνακα άλλου ζωγράφου; Στο ατελιέ του;
Μετά από μία μικρή έρευνα συμπέρανα ότι πράγματι ο Πικάσο αγόραζε έργα ζωγραφικής για να επαναχρησιμοποιήσει τον καμβά τους σε περίπτωση έλλειψής του κατά τη διάρκεια του πολέμου. Αλλά το συγκεκριμένο έργο ήταν ένα γυμνό που του άρεσε πάρα πολύ για να το επιζωγραφίσει.
Αν και η επικάλυψη έργων με άλλα νεότερα, του ιδίου όμως ζωγράφου, αποτελούσε μία συνήθη πρακτική*, η ολοκλήρωση ενός ζωγραφικού έργου κατά τη διάρκεια του πολέμου, φαίνεται ότι ήταν αρκετά περιπετειώδης λόγω των δυσεύρετων βασικών υλικών(καμβάδες, χρώματα). Έτσι κατέφευγαν σ'αυτές τις πρωτότυπες ανακυκλώσεις όπου, απ'ότι φαίνεται, οι ευρείας προβολής καλλιτέχνες τοποθετούντο ψηλά στην "τροφική" αλυσίδα με τους υπόλοιπους να αποτελούν την πηγή τροφοδότησης.
*[σχετικά ο νοτιαφρικανός ζωγράφος Ζίγκφριντ Χαν θυμάται: Έμαθα να συσσωρεύω υλικά κατά τη διάρκεια του πολέμου (Β 'Παγκόσμιος Πόλεμος). Δεν διανοούμεθα να πετάξουμε οτιδήποτε, γιατί απλά δεν υπήρχε τίποτα να αγοράσεις στα καταστήματα. Έτσι, ήταν μια αρκετά συνηθισμένη πρακτική να αφαιρούμε τον πίνακα που είχαμε ολοκληρώσει και να επαναχρησιμοποιούμε το τελάρο. Σε ορισμένες δε περιπτώσεις, αντιστρέφαμε τον καμβά και ζωγραφίζαμε στο πίσω μέρος.]
 |
| Μπρακ «Νεκρή φύση με Παλέτα» |
 |
| ακτινογραφία |
Ακτινογραφία με ακτίνες Χ του έργου του Μπρακ "Νεκρή φύση με Παλέτα" (1943) αποκαλύπτει μια εντελώς διαφορετική σύνθεση νεκρής φύσης κάτω από την υπάρχουσα ζωγραφική. Η έλλειψη των στοιχείων γύρω από τα εξωτερικά όρια της ακτινογραφίας οφείλεται στο γεγονός ότι οι ακτίνες δεν μπορούν να διαπεράσουν το πυκνό λευκό χρώμα με υψηλή περιεκτικότητα μολύβδου, που χρησιμοποιεί ο Μπρακ για φόντο σε αυτές τις περιοχές.
Επίσης, πρόσφατα ανακαλύφθηκε αυτοπορτραίτο του βαν Γκογκ στο πίσω μέρος του καμβά γνωστού έργου του.
 |
| Μια εικόνα ακτίνων Χ δείχνει αυτή την μέχρι πρότινος άγνωστη αυτοπροσωπογραφία του Βίνσεντ Βαν Γκογκ ζωγραφισμένη στην πίσω όψη του πίνακα του ‘πορτραίτο μιας αγρότισσας’. |
Η αυτοπροσωπογραφία αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια μιας ακτινογραφίας ενός πίνακα του 1885 του Βίνσεντ βαν Γκογκ, με τίτλο «Πορτραίτο μιας Αγρότισσας», καθώς η Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας προετοίμαζε μια επερχόμενη έκθεση για τον ιμπρεσιονισμό.
 |
| ‘πορτραίτο μιας αγρότισσας’ Βίνσεντ βαν Γκογκ 1885 |
Και εδώ η συνθήκη ακολουθούσε το ίδιο μοτίβο της οικονομικής δυσπραγίας. Όταν λοιπόν ο Βίνσεντ βαν Γκογκ δεν είχε αρκετά χρήματα, κάτι που αποτελούσε σχεδόν κανονικότητα γι' αυτόν, άρχισε να ζωγραφίζει και στις δύο όψεις του καμβά, αλλά με την πάροδο των χρόνων μερικά από τα έργα του στην πίσω όψη καλύφθηκαν και χάθηκαν.
Αυτή η αυτοπροσωπογραφία δεν είναι το πρώτο "κρυμμένο" έργο του βαν Γκογκ που ανακαλύπτεται και ίσως να μην είναι το τελευταίο. Άλλα έργα του βαν Γκογκ στην πίσω όψη του καμβά έχουν αποκαλυφθεί στο παρελθόν, μεταξύ άλλων στο Μουσείο βαν Γκογκ στο Άμστερνταμ. Ο διάσημος καλλιτέχνης ζωγράφιζε επίσης κατά καιρούς πάνω από τα έργα του.
Το μουσείο περιγράφει τη νεοανακαλυφθείσα φασματική εικόνα ως "έναν εικονιζόμενο γενειοφόρο που φοράει καπέλο με γείσο και έχει ένα μαντήλι δεμένο χαλαρά στο λαιμό. Ατενίζει τον θεατή με έντονο βλέμμα, με τη δεξιά πλευρά του προσώπου του να είναι υπό σκιά και το αριστερό του αυτί να διακρίνεται καθαρά".
Ακολουθούν μερικά παραδείγματα αυτού του φαινομένου pentimento, της πρακτικής της αναθεώρησης
 |
| Τιτσιάνο, 'Ιδού, ο Άνθρωπος', 1570-75 The Cyprus Institute |
Ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα αφορά ένα «ανεστραμμένο πορτρέτο» κάτω από τον πίνακα του Τιτσιάνο που απεικονίζει τον Ιησού και τον Πόντιο Πιλάτο. Χρησιμοποιώντας προηγμένη τεχνολογία, οι ερευνητές στο Κυπριακό Ινστιτούτο ανακάλυψαν την ύπαρξη ενός ακόμη πορτρέτου που ήταν επικαλυμμένο από το κυρίως έργο, και το οποίο φαινόταν να σχετίζεται με τη σύνθεση και την τοποθέτηση των χαρακτήρων στον πίνακα του Ιησού.
 |
| Πάμπλο Πικάσο, 'πορτρέτο του Ματέου Φερνάντεθ ντε Σότο' (1901) The Courtauld Institute of Art |
Στο Ινστιτούτο Τέχνης Courtauld, κάτω από έναν πίνακα της Μπλε Περιόδου του Πικάσο, ανακαλύφθηκε το πορτρέτο μιας μη ταυτοποιημένης γυναίκας, που αποδίδεται σε ένα πρώιμο, ιμπρεσιονιστικό ύφος.
 |
| Ρενέ Μαγκρίτ, 'η πέμπτη εποχή' Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique |
Η ανακάλυψη του κρυμμένου πορτρέτου κάτω από την επιφάνεια του πίνακα 'η πέμπτη εποχή' (1943) του Ρενέ Μαγκρίτ προσθέτει μια νέα διάσταση στην ερμηνεία του έργου. Το πορτρέτο μιας μυστηριώδους γυναίκας, που συνδυάζει χαρακτηριστικά της συζύγου του καλλιτέχνη, Ζωρζέτ, αλλά και εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά, ενισχύει τη θεματική της δυαδικότητας που διατρέχει το έργο του Ρενέ Μαγκρίτ.
 |
| Ζωρζ Σερά, 'νεαρή γυναίκα πουδράρεται' The Courtauld Gallery |
Η ίδια θεματική ανιχνεύεται και στην κρυμμένη αυτοπροσωπογραφία του Ζωρζ Σερά πίσω από το βάζο με τα λουλούδια.
Σημαντική είναι επίσης η ανακάλυψη του ζωγραφικού πορτρέτου του ηθοποιού Έντουαρντ Τάουνσεντ από τον Γιόχαν Ζοφάνι (1733- 1810) και τα ευρήματα που προέκυψαν μετά την εξέτασή του. Ο πίνακας, ο οποίος θεωρούνταν επί μακρόν χαμένος, εντοπίστηκε μόλις πριν από μια δεκαετία και δεν είχε εκτεθεί δημόσια από το 1893. Το πορτρέτο παρέμεινε στην κατοχή του Ζοφάνι μέχρι τον θάνατό του και άλλαξε μόνο τρεις φορές ιδιοκτήτη στην 225χρονη ιστορία του- κάτι που εξηγεί την εξαιρετική κατάσταση διατήρησής του και τη διατήρηση της αρχικής κορνίζας του 18ου αιώνα.
Πρόσφατη τεχνική εξέταση που διενεργήθηκε στο Ινστιτούτο Τέχνης Κουρτώ αποκάλυψε ότι ο Ζοφάνι επαναχρησιμοποίησε τον πίνακα τρεις φορές. Μια ακτινογραφία Χ και μια υπέρυθρη ανακλαστική φωτογραφία δείχνουν δύο υποκείμενα πορτραίτα, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο πίνακας παρέμεινε στην κατοχή του ζωγράφου για κάποιο χρονικό διάστημα.
 |
| ο ηθοποιός Έντουαρντ Τάουνσεντ |
 |
| σημείωμα στο πίσω μέρος του πίνακα |
Λίγα λόγια για τον πίνακα:
Απεικονίζει τον κωμικό ηθοποιό Έντουαρντ Τάουνσεντ να τραγουδάει το "ο Ζητιάνος", ένα τραγούδι για ένα θεατρικό με θέμα τον Ρομπέν των Δασών. Ο Ζοφάνι απαθανατίζει τον Τάουνσεντ με το στόμα ορθάνοιχτο στη μέση του τραγουδιού. Αυτό το ασυνήθιστα γλαφυρό πορτρέτο αποδίδεται με τη χαρακτηριστική προσοχή του Ζοφάνι στις μικρολεπτομέρειες της ενδυμασίας και της φυσιογνωμίας. Αντί λοιπόν να είναι απλώς μια αποτύπωση της παράστασης, ο Ζοφάνι ζωγραφίζει ένα πορτρέτο του Τάουνσεντ εν δράσει, εκμεταλλευόμενος ένα πολύπλοκο στρώμα σχέσεων μεταξύ κοινού και ηθοποιού, θεατή και έργου.
Ο πίνακας εκτέθηκε στην ετήσια έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας το 1796, όπου περιγράφεται στον κατάλογο της έκθεσης ως εξής: "Ο κ. Τάουνσεντ στον 'Ζητιάνο', γεμάτος έκφραση και χαρακτήρα, και μια εκπληκτική ομοιότητα". Επίσης ο κριτικός Άντονι Πάσκουιν σημείωσε: "Ο κ. Τάουνσεντ, ο κωμικός στο ρόλο του 'Ζητιάνου'. Ζοφάνι. Αυτό το πορτρέτο είναι εξαιρετικά χαρακτηριστικό, με αυστηρή τήρηση των λεπτομερειών του σκηνικού ενδύματος. Το πρόσωπο έχει όλη τη μυϊκή ιδιοτροπία του αρχικού περιγράμματος και της έκφρασης αυτού του ικετευτικού προσώπου".
Ο Ρόμπιν Σάιμον σημειώνει πως στα θεατρικά του πορτρέτα, όπως αυτό, ο Ζοφάνι: "Η διαφοροποιημένη προσέγγιση του επέτρεψε να δημιουργήσει ένα ιδιαίτερο αποτέλεσμα: την απεικόνιση των ηθοποιών ταυτόχρονα εντός και εκτός χαρακτήρα. Αυτή η δυαδικότητα βρίσκεται στο επίκεντρο του επιτεύγματός του- αλλά αντανακλά επίσης τη σύγχρονη πρακτική ορισμένων κορυφαίων κωμικών ηθοποιών οι οποίοι, σύμφωνα με μια παράδοση που επιβιώνει στη βρετανική παντομίμα, αλληλεπιδρούσαν, μερικές φορές ακόμη και λεκτικά, με το κοινό κατά τη διάρκεια της παράστασης". Υπάρχει η αίσθηση ότι στο παρόν πορτραίτο ο Ζοφάνι έχει αποτυπώσει τον Τάουνσεντ εντελώς απορροφημένο από την ερμηνεία του. Είναι αυτή η διττότητα που έκανε τα θεατρικά πορτρέτα του Ζοφάνι τόσο ευρέως δημοφιλή.
Επιμέλεια-έρευνα-κείμενο : Κάππα Λάμδα
© periopton
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο αναδημοσίευση/χρήση/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου, (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
