Ζακ Λακάν "η Έκθεση"

10' διάβασμα

 

 

 

Ζακ Λακάν, κάτι πολύ περισσότερο από ψυχαναλυτής...

 

 Από τον θάνατό του πριν από σαράντα και πλέον χρόνια, δεν έπαψε ποτέ να στοιχειώνει τη σύγχρονη δημιουργία και σκέψη. Μέσα από την εμμονή του με τη γλώσσα, και μέσα από τις νέες ιδέες του για την ικανότητά μας να βλέπουμε. Στο σταυροδρόμι της σύγχρονης φιλοσοφίας και της ιστορίας της αρχέγονης τέχνης, ο Λακάν σφυρηλάτησε μια θεωρία του βλέμματος, την πιο ισχυρή που υπάρχει. Αν και το όνομα του Λακάν είναι σημαντικό για τη σκέψη της εποχής μας και οι ιδέες του είναι "ουσιώδεις για την κατανόηση της νεωτερικότητάς μας" είναι ο μόνος από τους συγχρόνους του - Μπαρτ, Φουκώ, Ντελέζ, Ντεριντά - που δεν έχει ακόμη τύχει μουσειακής αναγνώρισης. Και όμως, οι ιδέες του είναι ίσως εκείνες που έχουν τη μεγαλύτερη απήχηση στην τέχνη και τη λογοτεχνία. Σήμερα συζητάμε θέματα του σεξ, του έρωτα, της ταυτότητας, του φύλου, της εξουσίας, της πίστης ή της απιστίας, όλα τα ζητήματα για τα οποία ο ψυχαναλυτής παρείχε πολύτιμα σημεία αναφοράς.

Πιθανόν για να αποδειχθεί αυτό διοργανώθηκε μια μεγάλη έκθεση στο Κέντρο Πομπιντού-Μετς με τίτλο "Lacan, l'exposition" και με υπότιτλο 'Όταν η τέχνη συναντά την ψυχανάλυση', που θα ήταν πιο ακριβής στην αντεστραμμένη του μορφή: 'Όταν η ψυχανάλυση συναντά την τέχνη'. Γιατί ας μη λησμονούμε, ότι όσον αφορά τη θέση του ψυχαναλυτή, ο Λακάν επέμενε στο γεγονός ότι "ο καλλιτέχνης προηγείται πάντα [του αναλυτή], οπότε δεν χρειάζεται να παίξει τον ψυχολόγο εκεί που ο καλλιτέχνης του έχει ανοίξει το δρόμο".(*1). Αν ο καλλιτέχνης και ο συγγραφέας ανοίγουν το δρόμο για τον ψυχαναλυτή, τότε πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι όταν ο ψυχαναλυτής διατυπώνει έννοιες και τύπους (και του Λακάν είναι αμέτρητες: 'Λαλάνγκ', 'αντικείμενο α', 'Το Όνομα του Πατρός',  'Η Γυναίκα δεν υπάρχει', 'Δεν υπάρχει σεξουαλική σχέση') δεν ταιριάζουν μαζί σε μια καλοδουλεμένη ορθολογική κατασκευή, και γι' αυτό αναμφίβολα συχνά ενοχλεί ή ερεθίζει τους ανθρώπους στη χώρα των καρτεσιανών βεβαιοτήτων. Ο ψυχαναλυτής ακούει τον καλλιτέχνη που προτείνει εικόνες που απαιτούν λέξεις στις οποίες δεν μπορούν να αναχθούν, ή τον συγγραφέα που προτείνει λέξεις που προκαλούν εικόνες στις οποίες δεν μπορούν να μετατραπούν.

Ο Ζακ Λακάν
φωτογραφημένος από την Γκιζέλ Φρόυντ.
Παρίσι, 1975

Η στοχοθεσία της έκθεσης έγκειται στο να μας παρουσιάσει τον πιο εξέχοντα αντίπαλο του Σίγκμουντ Φρόυντ όχι ως οραματιστή, αλλά ως «έναν άνθρωπο που μας βοήθησε να δούμε» και να μας μυήσει στους μαιάνδρους της Λακανιανής περιοχής. Μπορεί να διαβαστεί από τρεις οπτικές γωνίες, την άποψη του Λακάν για τα έργα, την άποψη των καλλιτεχνών για τη σκέψη του Λακάν, και τα έργα που δεν ευρετηριάζονται ούτε από τον Λακάν ούτε από τους καλλιτέχνες με άμεση αναφορά στον ψυχαναλυτή, αλλά τα οποία είναι πιθανό να εξετάζουν τη σκέψη του Λακάν", συνοψίζει ο Μπερνάρ Μαρκαντέ, εξαιρετικός γνώστης του Μαρσέλ Ντυσάν, ενός άλλου εξέχοντος συνοδοιπόρου του στοχαστή.. Και προσθέτει: "Για τον Λακάν, ο κόσμος της τέχνης δεν είναι ένας κόσμος σαν όλους τους άλλους. Τα γραπτά του και η προφορική του διδασκαλία μαρτυρούν το γεγονός ότι αυτό που ζωγραφίζεται ή γράφεται έχει προνομιακή θέση ανάμεσα στις σκέψεις του κόσμου."  Ένας κόσμος όπου διασταυρώνονται τα μυστήρια της Πομπηίας, τα "μαλακά ρολόγια" του Νταλί και οι Μενίνας του Βελάσκεθ, η Αλίκη του Λιούις Κάρολ, οι φαλλοί και οι σχισμές.
Οι άμεσες αναφορές σε πολλά αριστουργήματα αφθονούν και χρησιμεύουν εδώ ως σημεία αγκύρωσης: οι 'Πρεσβευτές' του Χανς Χολμπάιν, η 'Έκσταση της Αγίας Τερέζας' του Μπερνίνι, η 'Ψυχή ανακαλύπτει τον Έρωτα' του Τζάκοπο Ζούκι, τα αινίγματα του Μαγκρίτ και τα ready-mades του Ντυσάν... Υπάρχουν όμως και μια σειρά από σύγχρονα έργα που ο Λακάν δεν έχει δει ποτέ ή δεν έχει καν εξετάσει. 

 

Jacopo Zucchi
«Η Ψυχή συλλαμβάνει
εξαπίνης τον Έρωτα» (1589)

 

Η έκθεση "Lacan, l'exposition" είναι το αντίθετο ενός κενοταφίου [...]: αυτό που εκτίθεται είναι, κατά μία έννοια, το σώμα του Λακάν μέσα στο πλέον ζωντανό σώμα της τέχνης. Τόσα πολλά νήματα της Αριάδνης που μας βοηθούν να καταλάβουμε πώς έκανε "το βλέμμα αντικείμενο, θεμελιώδες αντικείμενο, δηλώνοντας ότι το υποκείμενο, ο θεατής του κόσμου, το βλέπον υποκείμενο, είναι πρωτίστως ένα ον που οράται", αναφέρεται στον κατάλογο.
Η έκθεση ξεκινάει από το στάδιο του καθρέφτη, το οποίο έχει γοητεύσει τόσους πολλούς καλλιτέχνες και σκηνοθέτες. Στη συνέχεια, η έκθεση ανακαλεί την έννοια του 'Λαλάνγκ', μια λέξη που επινόησε ο Λακάν για να περιγράψει μια μορφή και λειτουργία της γλώσσας που συνδέεται στενότερα με αυτό που ο ψυχαναλυτής ονόμασε 'Πραγματικό', και η οποία απηχεί το έργο των καλλιτεχνών που έχουν παίξει με τις λέξεις, τις διπλές έννοιες, τη φλυαρία και την ακόμη και με τη γλώσσα των πουλιών, χωρίς να ξεχνά τους δεσμούς της με την ποίηση. 'Το όνομα του Πατρός' θα αποτελέσει μια ευκαιρία να επανεξετάσουμε την έννοια της πατριαρχίας. Ακολουθεί μια ενότητα για το 'αντικείμενο α', την εφεύρεση του Λακάν για να περιγράψει το αντικείμενο που είναι η αιτία της επιθυμίας ως έλλειψη, υπόλοιπο και πτώση.
Θα αναπτυχθεί σε διάφορες παραλλαγές: πτώση, φαλλός, στήθος, θραύσματα σώματος, σκατά, φωνή, τίποτα, βλέμμα και τέλος τρύπα.

Νάρκισσος του Καραβάτζο

Δεν είναι γνωστό αν και σε σε ποιο βαθμό αυτή η θεώρηση της ζωγραφικής του Καραβάτζιο τον βοήθησε να αναπτύξει την περίφημη ιδέα του "σταδίου του καθρέφτη"

 

Το κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στο έργο του Γκυστάβ Κουρμπέ 'η Προέλευση του Κόσμου' θα αποτελέσει κρίσιμο μέρος της επίσκεψης.
"Η Προέλευση του Κόσμου", λοιπόν. Ο σκανδαλώδης πίνακας του Κουρμπέ, του οποίου ο Λακάν υπήρξε ο ιδιοκτήτης του. Τον απέκτησε το 1955. Για να τον τοποθετήσει στο σπίτι του, αλλά και να τον κρατήσει μακριά από τα σεμνότυφα βλέμματα, κάλεσε τον ζωγράφο Αντρέ Μασόν, έναν από τους στενούς φίλους του κύκλου του, να υλοποιήσει την επιθυμία. Σύμφωνα με την κόρη του Λακάν, «ο Μασόν ήταν σίγουρα ο ζωγράφος από τον οποίο ο πατέρας μου αγόραζε τους περισσότερους πίνακες - τον εκτιμούσε έντονα».
Ο Μασόν δημιούργησε ένα είδος "σεξουαλικού καλύμματος". Σε ένα συρόμενο πάνελ, σχεδίασε "ένα γραμμικό σκίτσο εξαιρετικής ρευστότητας, το οποίο αναπαράγει επακριβώς το περίγραμμα του ακέφαλου σώματος του Κουρμπέ, χρησιμοποιώντας τη διαδικασία του "καλυμμένου/αποκαλυμμένου"", επισημαίνεται στον κατάλογο της έκθεσης. Μια "οθόνη" που είναι απαραίτητη για να εκφράσει - για την "πρόσθετη απόλαυση" του θεατή - την αμφιθυμία ενός πίνακα που ταυτόχρονα κρύβει και αποκαλύπτει.

Γκυστάβ Κουρμπέ 'Η προέλευση του κόσμου'

Αντρέ Μασόν, το πάνελ για τον πίνακα του Κουρμπέ

Αυτή η κατασκευή θα ήταν απαραίτητη για την ανάπτυξη ενός άλλου μύθου, της εγκατάστασης 'Δεδομένα', την οποία ο Ντυσάν δημιούργησε στη μυστικότητα του στούντιό του στη Νέα Υόρκη, με την αυλόπορτα να ανοίγει σε έναν άλλο πρωτότυπο κόσμο, μια γυναίκα ξαπλωμένη και προσφερόμενη μέσα στην χαμηλή βλάστηση.

Μαρσέλ Ντυσάν 'Δεδομένα' 1946-1966

Αυτή η "Προέλευση του Κόσμου" μιλά επίσης για το σώμα ως την εστία της σχέσης του με την τέχνη. Ένα ανέκδοτο αρκεί για να το υπενθυμίσει. Μια μέρα, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι φύλακες του Παλάτσο Μπαρμπερίνι έμειναν έκπληκτοι από τις περίεργες χειρονομίες ενός επισκέπτη μπροστά στον Νάρκισσο του Καραβάτζιο. Ήταν ο Λακάν, που επισκεπτόταν τον φίλο του Μπαλτίς, τότε διευθυντή της Βίλα Μέντιτσι: αγωνιζόταν να κατανοήσει, με το ίδιο του το σώμα, τη θέση του Νάρκισσου που είχε κυριευθεί από την αντανάκλασή του.  Κατά κάποιον τρόπο, ο Λακάν καθρεφτιζόταν στον καθρέφτη... Στα μάτια του, η τέχνη προηγείται της σκέψης. "Δεν αντιλαμβάνεται τον πίνακα ως όνειρο του ζωγράφου, ικανό να διαβαστεί και να ερμηνευτεί", εξηγεί ένας από τους επιμελητές της έκθεσης. Το ασυνείδητο του ζωγράφου μπορεί τελικά να προσεγγιστεί, αλλά μέσω της ακοής σε έναν καναπέ,  όχι σε ένα μουσείο. Ο Λακάν θα θεωρήσει το έργο ως αντικείμενο.
Μια έννοια την οποία θα τελειοποιούσε στα άκρα, με την θεμελιώδη έννοια του "αντικειμένου α", ή "το αντικείμενο που προκαλεί την επιθυμία" όπως η έλλειψη, το υπόλοιπο και η πτώση. Έτσι, μια τέτοια έκθεση θα μπορούσε να είναι μια γιορτή για την οπή, το κενό, τη ρωγμή, το ελάττωμα, το κόψιμο, το χάσμα, την απώλεια και την έλλειψη. Κατά κάποιον τρόπο, είναι, με τους πιο ποικίλους τρόπους: από τα βγαλμένα μάτια της αγίας Λουκίας του Φρανθίσκο ντε Θουρμπαράν μέχρι τις σκισίματα του Λούτσιο Φοντάνα, από την αφόδευση της Κάρολ Ράμα μέχρι την ευθραυστότητα της Λουίζ Μπουρζουά.

Σαλβαδόρ Νταλί
'το φαινόμενο της έκστασης'

Η έκσταση γοήτευσε τον Λακάν, ο οποίος έγραψε για την Αγία Θηρεσία του Μπερνίνι ότι: "είναι σαφώς μια ερωτική, οργιαστική αναπαράσταση της ένωσης ολόκληρης της ύπαρξης με τον Θεό, τον αόρατο σύντροφο και 'άρπαγα'."

 

Παρ' όλα αυτά καλό είναι να θυμόμαστε ότι το ύφος του είναι κυρίως προφορικό -τα γραπτά του είναι κυρίως απομαγνητοφωνήσεις σεμιναρίων που έδωσε δημόσια- και ότι επίτηδες τόνιζε το "προφορικό" ύφος.
Ο λόγος είναι μια παλίρροια- είτε καβαλάς το κύμα είτε όχι- αν δεν τα καταφέρεις, δεν έχει σημασία, έρχεται ένα άλλο που μπορεί να σε συμπαρασύρει.

*1 από κείμενο αφιερωμένο στο έργο της Μαργκερίτ Ντυράς
("Hommage fait à Marguerite Duras du Ravissement de Lol V Stein" (1965),
Autres écrits, Παρίσι, Seuil, 2001).

Από 31 Δεκαμβρίου 2023 έως 27 Μαΐου 2024
Galerie 2
 

Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)

 

επιμέλεια-έρευνα-κείμενο: Μαραλίνα Λαγού
θεωρητικός τέχνης (M.A.)

© periopton

με στοιχεία από Beaux Arts