12' διάβασμα
"Καθώς φωτογράφιζα αυτούς τους τρεις Χιλιανούς, είχα το χρόνο για να
αποτυπώσω δύο εικόνες. Είναι μια συνήθεια που είχα, να φωτογραφίζω με
ασπρόμαυρο και έγχρωμο- όπως στο Βιετνάμ ή στο Μπαγκλαντές. Όλο το διάστημα
εφάρμοζα αυτή την τακτική, αλλά έδινα προτεραιότητα στις ασπρόμαυρες, γιατί
θεωρούσα ότι μια σπουδαία φωτογραφία ήταν μια ασπρόμαυρη φωτογραφία. Παρ'
όλα αυτά, αρχικά ερωτεύτηκα την έγχρωμη εκδοχή αυτής της εικόνας. Με
εξέπληξε αυτή η εκδοχή. Τα χρώματα ήταν πολύ πιστά και καθόλου ξεπλυμένα.
Αλλά τώρα, νομίζω ότι προτιμώ το ασπρόμαυρο, γιατί νομίζω ότι ταιριάζει
καλύτερα με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της Χιλής, αυτής της χώρας στην άκρη του
κόσμου στη νότια γη, στη μοναξιά τους. "
Ρεϊμόντ Ντεπαρντόν
Η φωτογραφία είναι μια μορφή τέχνης που έχει τη δύναμη να
αποτυπώνει στιγμές, να προκαλεί συναισθήματα και να αφηγείται ιστορίες. Μια
από τις συνεχείς συζητήσεις στον κόσμο της φωτογραφίας περιστρέφεται γύρω από
την αισθητική της έγχρωμης έναντι της ασπρόμαυρης φωτογραφίας. Ενώ και τα δύο
μέσα έχουν τα μοναδικά τους χαρακτηριστικά τους, προκαλούν διαφορετικές
αντιδράσεις στους θεατές λόγω των διαφορετικών οπτικών ιδιοτήτων τους.
Το
παρόν κείμενο έχει ως στόχο να διερευνήσει την αισθητική της έγχρωμης και της
ασπρόμαυρης φωτογραφίας, συγκρίνοντας και αντιπαραβάλλοντας τον αντίκτυπό τους
όσον αφορά τις δυνατότητες αφήγησης ιστοριών, το συμβολισμό, την οπτική
ελκυστικότητα και την συναισθηματική απήχηση.
Μήπως είχε δίκιο ο Γουίλιαμ Έγκλεστον όταν συνόψισε κάποτε, αυτό που πρέπει να είχαν στο μυαλό τους πολλοί άνθρωποι εκείνη την εποχή - και αυτό που φτάσαμε να αποδεχτούμε: "Ο κόσμος είναι έγχρωμος. Και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα γι' αυτό";
Κάποια στιγμή το 2015, η
Leica κυκλοφόρησε μια όμορφη αισθητικά, αλλά εντελώς αποπροσανατολιστική
διαφήμιση. Αφορούσε ένα ιδιαίτερο προϊόν της γκάμας της, μια ψηφιακή
φωτογραφική μηχανή που τραβάει μόνο ασπρόμαυρες φωτογραφίες.
Το ίδιο το
κλιπ είναι παράξενα συναρπαστικό.
Με εναλλασσόμενα εντυπωσιακά ασπρόμαυρα μοτίβα, μια φωνή άνωθεν υποδεικνύει ότι η φωτογραφία στην πιο "καθαρή" μορφή της είναι ασπρόμαυρη. Ο υπερρεαλισμός του χρώματος, επισημαίνει, δεν είναι απλώς υπερβολικά χοντροκομμένος, αλλά και περιττός. Το χρώμα είναι ένα βοήθημα για ανθρώπους χωρίς φαντασία: "Στον έγχρωμο κόσμο, δεν υπάρχει χώρος για όνειρα".
Για μισό λεπτό! Αυτό ακούγεται σαν μια απατηλή και αυθαίρετη παραδοχή. Μήπως η ασπρόμαυρη φωτογραφία δημιουργεί χώρο για όνειρα λειτουργώντας σαν το χαλάκι κάτω από το οποίο κρύβουμε την (χρωματική) κυριολεξία και αποδίδουμε έτσι κεκαθαρμένη και άσπιλη μια ασαφή ερμηνευτικά εικόνα;
Ένα καλό παράδειγμα για την συσκότιση που δημιουργεί η καταγραφή σε ασπρόμαυρο, αποτελεί και ένας από τους λόγους που η γνωστή κινηματογραφική ταινία "ο άνθρωπος που σκότωσε τον Λίμπερτι Βάλανς" είναι ασπρόμαυρη.
Δεδομένου ότι τόσο ο Τζον Γουέιν όσο και ο Τζέιμς Στιούαρτ υποδύονταν
χαρακτήρες 30 χρόνια νεότερους από την πραγματική τους ηλικία (ο Γουέιν ήταν
54 ετών όταν γυρίστηκε η ταινία το φθινόπωρο του 1961 και ο Στιούαρτ ήταν 53
ετών), η ταινία έπρεπε να είναι ασπρόμαυρη, επειδή δεν θα τα κατάφερναν ποτέ
με χρώμα. Η διαφορά ηλικίας ήταν ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση του
Στιούαρτ, καθώς υποδυόταν έναν νεαρό δικηγόρο που μόλις είχε αποφοιτήσει από
τη νομική σχολή και είχε μετακομίσει δυτικά χωρίς καν να ασκήσει το επάγγελμα
του δικηγόρου στα ανατολικά. Από την αναφορά αυτή αναδύεται αυθόρμητα και η
συναγωγή συμπεράσματος πως το χρώμα, διαθέτει την ικανότητα μετάδοσης
κατατοπιστικών πληροφοριών, π.χ. "φορούσε ένα κίτρινο καπέλο με κόκκινη
κορδέλα". Ίσως αυτό αποτελεί ταυτόχρονα και έναν από τους λόγους που οι
φωτογράφοι της διαφημιστικής αγκάλιασαν το χρώμα.
Μήπως
είχε δίκιο ο Γουίλιαμ Έγκλεστον όταν συνόψισε κάποτε αυτό που πρέπει να είχαν
στο μυαλό τους πολλοί άνθρωποι εκείνη την εποχή - και αυτό που φτάσαμε να
αποδεχτούμε: "Ο κόσμος είναι έγχρωμος. Και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα γι'
αυτό";
Ας θυμηθούμε ότι η φωτογραφία έγινε μορφή τέχνης σχετικά πρόσφατα. Όταν
εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, οι παρατηρητές την είχαν θεωρήσει "πολύ
ρεαλιστική για να ανταγωνιστεί τα έργα τέχνης", επειδή δεν ήταν σε θέση να
"εξυψώσει τη φαντασία". Την ίδια ακριβώς επιχειρηματολογία, ότι κάτι
υπερβολικά ρεαλιστικό δεν θα μπορούσε να είναι καλλιτεχνικό, χρησιμοποιούν και
οι υπέρμαχοι της ασπρόμαυρης φωτογραφίας. Και ίσως αναπόφευκτα, οι φωτογράφοι
ανέλαβαν τώρα τον ρόλο που είχαν πριν από αυτούς οι υπερασπιστές της
ζωγραφικής. Αρνήθηκαν να αγκαλιάσουν τη νέα τεχνολογία.
Αντί να
απολαύσουν την ξαφνική τους ικανότητα να απεικονίζουν τον κόσμο πιο
ρεαλιστικά, οι συγκεκριμένοι εικαστικοί φωτογράφοι αποφεύγουν το χρώμα. Στο
μυαλό τους, η σοβαρή, τεκμηριωτική και καλλιτεχνική φωτογραφία πρέπει να
φωτογραφίζεται σε ασπρόμαυρο.
|
|
|
ο "πάπας" της απρόμαυρης φωτογραφίας Άνσελ Άνταμς Ansel Adams circa 1976, Polaroid SX-70 print, by © Alan Ross |
Αναφέρει σχετικά σε ένα κείμενό του ο Νικόλας Σεβαστάκης:
"Ο ρεαλισμός, είτε στο γράψιμο είτε στην κινηματογραφία και σε άλλες καλλιτεχνικές πρακτικές, θεωρείται εγγενώς λιγότερο artistic από τα φορμαλιστικά παιχνίδια ή τις υφολογικές εξτραβαγκάντσες. Σαν να είναι καταδικασμένος να είναι η τέχνη του «κυρ-Παντελή», η αισθητική της μονότονης, ανέραστης καθημερινότητας και των συντηρητικών της φίλτρων."
Και γιατί παρακαλώ να μην γίνει αυτό; Γιατί οι "κυρ-Παντελήδες", αδιαφορώντας για το δόγμα του ασπρόμαυρου, να το χρησιμοποιούν, εφόσον μπορούσαν να αποτυπώσουν τη ζωή σε όλα τα λαμπερά της χρώματα; Πιθανόν το ασπρόμαυρο να "προήγαγε μια φωτογραφία από την κοινοτοπία σε έργο τέχνης", αλλά οι χομπίστες ήθελαν απλώς να τραβήξουν ρεαλιστικές οικογενειακές φωτογραφίες.
"Η συνταγή για το φιλμ αργύρου δεν έχει αλλάξει σχεδόν καθόλου από τότε που το εφηύρε ο George Eastman το 1888: το 95% αποτελείται από νερό, ζελατίνη και άλατα αργύρου. Τα ζεσταίνετε όλα σε ένα μεγάλο καζάνι και τα ανακατεύετε πάντα προς την ίδια κατεύθυνση. Η πρόκληση τα τελευταία 150 χρόνια ήταν να βελτιωθεί το τελευταίο 5% της φόρμουλας: ένας συνδυασμός 200 χημικών ουσιών που δίνουν στο φιλμ την ταχύτητα, την ακρίβεια και την ευαισθησία στα χρώματα. Καμία χημική αντίδραση στον κόσμο δεν έχει μελετηθεί περισσότερο από αυτή. Η Kodak επένδυσε δισεκατομμύρια δολάρια: τη δεκαετία του 1980, 300 από τους πιο λαμπρούς ερευνητές της χώρας εργάζονταν συνεχώς πάνω σε αυτά τα πέντε μικρά ποσοστά."Ρόμπερτ Σέινμπρουκ
ειδικός του φιλμ, εφευρέτης του KODAK Portra
|
|
Η περίφημη φωτογραφία του Γουίλιαμ Έγκλεστον με το τρίκυκλο, ένα παράδειγμα απλής καθημερινής φωτογραφίας. |
Ταυτόχρονα ας μην παραβλέπουμε το γεγονός πως θρυλικοί φωτογράφοι όπως ο Ανρί
Καρτιέ-Μπρεσόν και η Έλεν Λέβιτ αν και κατάφεραν χρησιμοποιώντας τον ρεαλισμό
με απροσδόκητους τρόπους, να διαφοροποιήσουν το φωτογραφικό μέσο από τη
ζωγραφική, έμαθαν την τέχνη τους σε έναν ασπρόμαυρο κόσμο. Δηλαδή, όποτε
έβγαζαν μια φωτογραφία, ήξεραν ότι αυτή θα ήταν ασπρόμαυρη. Η αφαίρεση ήταν
μια φυσική ποιότητα της εικόνας - όπως ακριβώς και η δισδιάστατη φύση της
λήψης. Ο Ανρί Καρτιέ-Μπρεσόν, γνωστός για τις υποβλητικές μονόχρωμες λήψεις
του, είπε επίσης και το γνωστό: "το χρώμα είναι σαχλαμάρα".
Γιατί, άραγε, ο Καρτιέ-Μπρεσόν απέρριψε το χρώμα τόσο κατηγορηματικά; Πιθανότατα επειδή το ασπρόμαυρο λειτουργεί τόσο διαφορετικά από το χρώμα. Για τους πρωτοπόρους της φωτογραφίας, αυτό σήμαινε ότι έπρεπε να μάθουν να φωτογραφίζουν θέματα που δούλευαν καλά στο ασπρόμαυρο - κοιτάξτε μόνο τις λήψεις υψηλής αντίθεσης των μοντερνιστών όπως ο Έντουαρντ Γουέστον και η Τίνα Μοντότι, τα αφηρημένα πορτρέτα του Μαν Ρέι. Δεν φωτογράφιζαν μόνο σε ασπρόμαυρο αλλά και για ασπρόμαυρο, δίνοντας έμφαση στη μορφή, την αντίθεση και τα σχήματα. Στο βιβλίο "Κατανοώντας μια φωτογραφία", ο Τζον Μπέργκερ έγραψε ότι "οι πίνακες ζωγραφικής, πριν από την εφεύρεση της φωτογραφίας, είναι η μόνη οπτική μαρτυρία που έχουμε για το πώς οι άνθρωποι έβλεπαν τον κόσμο". Θα υποστήριζα ότι οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες, πριν από την εφεύρεση της έγχρωμης φωτογραφίας, μας δίνουν επίσης μια ένδειξη για το πώς έβλεπαν οι φωτογράφοι τον κόσμο: Σε όμορφες αποχρώσεις του γκρι.
|
| τοπίο από τον Ανρί Καρτιέ-Μπρεσόν |
|
|
η Έλεν Λέβιτ ήταν από τις πρώτες που έκανε φωτογραφία δρόμου |
|
|
Τα πορτρέτα της Τίνα Μοντότι βασίζονταν στη έντονη αντίθεση της ασπρόμαυρης φωτογραφίας. |
Τα θέματα που φαίνονται υπέροχα στο ασπρόμαυρο συχνά δεν φαίνονται καλά στο έγχρωμο. Είναι για τον ίδιο λόγο που οι ζωηρές έγχρωμες εικόνες φαίνονται
βαρετές μόλις αποκορεστούν. Οι εικόνες στο φωτοϊστορικό κανόνα φτιάχτηκαν για
τη μία ή την άλλη παλέτα.
Πρόσφατα μάλιστα, σε ένα άλλο βιβλίο αυτό το
γνωστού φωτογράφου Τζόελ Μέιροβιτς με τίτλο "Ζήτημα Χρώματος" υπάρχει μια
ενότητα όπου αντιπαραβάλλονται οι ίδιες ή πολύ παρόμοιες εικόνες, η μία σε
ασπρόμαυρο και η άλλη σε λαμπρό έγχρωμο. Ποια είναι καλύτερη; Ίσως μερικές
φορές να είναι η μονόχρωμη εκδοχή, αλλά είναι δύσκολο να αρνηθεί κανείς ότι
στις έγχρωμες εκδοχές είναι ορατή περισσότερη ζωή, ρεαλισμός και ένταση. Οι
άνθρωποι μέσα σε αυτές φαίνονται να είναι πραγματικοί άνθρωποι και όχι απλώς
αφηρημένες ιδέες του ιστορικού παρελθόντος.
|
| Joel Meyerowitz |
|
|
Joel Meyerowitz, Chicago, 1964 |
|
|
Joel Meyerowitz, Scotty's Drive-In, Fort Lauderdale, Florida, 1967 |
Μία ομάδα φωτογράφων πιστώνεται την εισαγωγή της έγχρωμης φωτογραφίας στον
καλλιτεχνικό χώρο. Είναι οι Σολ Λάιτερ, Στίβεν Σορ, Τζόελ Μέιροβιτς, Γουίλιαμ
Έγκλεστον και άλλοι που τη δεκαετία του '70, έκαναν τη μετάβαση από το
ασπρόμαυρο στο έγχρωμο - παρά τις έντονες αντιδράσεις - ήδη από το 1959, ο
Γουόλτερ Έβανς καταδίκαζε: "Υπάρχουν τέσσερις απλές λέξεις για το θέμα, οι
οποίες πρέπει να ψιθυριστούν: Η έγχρωμη φωτογραφία είναι χυδαία".
Στον
αντίποδα αυτών ο Τζόελ Μέιροβιτς δήλωνε σε συνέντευξη πως αντιλαμβανόταν το
χρώμα ως έναν τρόπο να σπάσει τις συμβάσεις: "Αυτό που είδα ήταν ότι η έγχρωμη
εικόνα είχε περισσότερες πληροφορίες, τόσο απλά! Υπήρχαν τόσα πολλά
περισσότερα να δει και να εξετάσει κανείς, ενώ το ασπρόμαυρο μείωνε τον κόσμο
σε αποχρώσεις του γκρι. Και ενώ αυτή η αναγωγή μας είχε προσφέρει για
περισσότερα από εκατό χρόνια αξιόλογες εικόνες, εκείνη την εποχή εισερχόμασταν
σε μια νέα εποχή και το χρώμα, για μένα τουλάχιστον, φαινόταν να προσφέρει μια
πρόκληση στις συμβάσεις που πάντα υπονομεύουν κάθε μέσο". Ο Γουίλιαμ
Έγκλεστον, ο οποίος κάποτε διακήρυξε ότι "βρίσκεται σε πόλεμο με το προφανές",
ακολούθησε μια παρόμοια συλλογιστική πορεία: Ήταν σε θέση να τραβήξει
"τέλειους ψεύτικους Καρτιέ-Μπρεσόν", αλλά ήθελε να κάνει κάτι διαφορετικό, να
αμφισβητήσει το status quo. "Όταν πέρασα από το ασπρόμαυρο στο έγχρωμο, το
μόνο πράγμα που άλλαξε ήταν το φίλμ", δήλωνε.
Αυτό δεν είναι ακριβώς αλήθεια: η αλλαγή από το ασπρόμαυρο, όπως την υποστήριξαν αυτοί οι φωτογράφοι, συνοδεύτηκε από μια αλλαγή στο θέμα. Άρχισαν να φωτογραφίζουν θέματα που δεν ήταν υπόχρεα στη λογική του ασπρόμαυρου - λιγότερο γεωμετρικές, υψηλής αντίθεσης συνθέσεις, αλλά πολύ περισσότερο καθημερινά περιστατικά όπου τα χρώματα ξεχώριζαν. Ο Έγκλεστον φωτογράφιζε εμπορικά κέντρα, ο Λάιτερ τα μουτζουρωμένα χρώματα μιας βροχερής πόλης, ο Σορ το γλαφυρά καθημερινό.
|
| ο Γουίλιαμ Έγκλεστον αναδιπλασίασε το χρώμα. |
|
| Ο Στίβεν Σόρ απαθανάτισε το έντονο καθημερινό. |
|
|
Ο Σολ Λάιτερ χρησιμοποίησε τα χρώματα ως επιστρώσεις στη φωτογραφία δρόμου. |
Στο εξαιρετικό βιβλίο "Γουίλιαμ Έγκλεστον - από το χρώμα στο ασπρόμαυρο", η
επιμελήτρια τέχνης Άνιες Σάιρ γράφει:
"Δεν είναι τυχαίο ότι καλλιτέχνες
όπως ο Έγκλεστον και ο Σορ κατάφεραν να απεικονίσουν κοινότοπα θέματα με
ενδιαφέροντα τρόπο, και ήταν η χρήση του χρώματος που τους βοήθησε να το
πετύχουν. Η μετάβαση από το ασπρόμαυρο στο έγχρωμο ήταν εξίσου μια μετάβαση
από τα υποτιθέμενα περίοπτα θέματα - όπως το φωτορεπορτάζ που υποστήριζε το
Magnum - στο πιο ποιητικό καθημερινό αντικείμενο.
Στην αρχή, κανείς δεν
ήθελε να δει αυτό το είδος εργασίας. Τώρα, τα πρώτα εκθέματα αυτών των
φωτογράφων είναι θρυλικά. Χρειάστηκε λίγος χρόνος για να ανοίξει ο
καλλιτεχνικός κόσμος τα μάτια του σε ένα νέο είδος θέματος - και στην έγχρωμη
φωτογραφία. Ενώ το ασπρόμαυρο είχε μετατρέψει το καθημερινό σε καλλιτεχνικό,
οι πρωτοποριακές έγχρωμες φωτογραφίες είχαν επιτυχία ακριβώς επειδή ήταν
κοινότοπες: επισήμαναν στο ευρύ κοινό την κρυμμένη ομορφιά στην καθημερινή
ζωή."
Το χρώμα δεν είναι πλέον αμφιλεγόμενο. Είναι απλά το πρότυπο. Αυτό
βέβαια, δεν σημαίνει ότι η διαμάχη έχει επιλυθεί πλήρως, ούτε μπορεί να
επιλυθεί. Τόσο η έγχρωμη όσο και η ασπρόμαυρη φωτογραφία διαθέτουν μοναδικές
αισθητικές ιδιότητες που προσφέρουν ξεχωριστούς τρόπους μεταφοράς
συναισθημάτων, αναπαράστασης θεμάτων, συμβολισμών και πολιτιστικών
συγκείμενων.
Κατά τη διάρκεια της ιστορίας, το χρώμα έχει συνδεθεί με τη
ζωντάνια, ενώ οι μονοχρωματικοί τόνοι προκαλούν νοσταλγία, διαχρονικότητα και
μελαγχολία. Οι έγχρωμες φωτογραφίες παρέχουν άμεσο οπτικό αντίκτυπο, ενώ οι
ασπρόμαυρες εικόνες ενισχύουν το συναισθηματικό βάθος. Ομοίως, η επιλογή
μεταξύ τους επηρεάζει τον τρόπο αναπαράστασης των θεμάτων. Συμβολικά, το χρώμα
παίζει σημαντικό ρόλο στην προσθήκη νοήματος.
Ας κλείσουμε λοιπόν με κάτι
που είπε ο φωτογράφος Άλεκ Σοθ σε συνέντευξή του στο περιοδικό Aperture πριν
από μερικά χρόνια, αναπολώντας έναν ασπρόμαυρο κόσμο:
"Μερικές φορές
σκέφτεσαι ότι πριν από ογδόντα χρόνια ο κόσμος πρέπει να ήταν ασπρόμαυρος.
Αλλά φυσικά στην πραγματικότητα δεν έμοιαζε με αυτές τις φωτογραφίες. Ο τρόπος
με τον οποίο φωτογραφήθηκε διαμόρφωσε αυτή την βεβαιότητα τόσο τότε όσο και
σήμερα". (Κ. Λ.)
Δείτε επίσης:
συνοπτική ιστορία της έγχρωμης φωτογραφίας
Σάρα Αντζελίνα Άκλαντ, η πρώτη κυρία της έγχρωμης φωτογραφίας
οι έγχρωμες φωτογραφίες του FSA
οι έγχρωμες φωτογραφίες της Βίβιαν Μάιερ
επιμέλεια-κείμενο: Κάππα Λάμδα
© periopton
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε
τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή
αποσπασμάτων)
