Στη Μαδρίτη, το Μουσείο του Πράδο γυρνάει τους πίνακες από την άλλη πλευρά, για να αποκαλύψει τι κρύβει η πίσω όψη

7.3' διάβασμα




Η τελευταία έκθεση στο Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης 'η πίσω πλευρά', υπόσχεται να αποκαλύψει την κρυφή όψη ενός έργου τέχνης, επιτρέποντας στους επισκέπτες να ανακαλύψουν τις εκπληκτικές πίσω επιφάνειες των πινάκων, με τις αποτυχημένες προσπάθειες ή τα κρυφά μηνύματα των καλλιτεχνών. Εν ολίγοις, τα παρασκήνια.
Εδώ η πίσω όψη έχει τη δική της καλλιτεχνική υπόσταση και συμπληρώνει την κύρια εικόνα με διάφορους τρόπους. Μπορεί να περιλαμβάνει την πίσω πλευρά μιας μορφής που φαίνεται από την μπροστινή πλευρά στην άλλη πλευρά, ένα τοπίο ή μια αλληγορική σκηνή που τροποποιεί το νόημα της κύριας απεικόνισης, εραλδικές πληροφορίες, συναφή θρησκευτικά θέματα, πορτρέτα και άλλα. Συνεχίζοντας αυτό το θέμα, η ενότητα 'Η κρυφή πλευρά' περιλαμβάνει διάφορα έργα στα οποία η πίσω όψη αποκαλύπτει ίχνη της δημιουργικής διαδικασίας με τη μορφή σχεδίων, γεωμετρικών σχημάτων ή εκφραστικών ιδιοτροπιών.

'Οι Δεσποινίδες των Τιμών' (Las Meninas), 1656
Ντιέγκο Βελάσκεθ    
Μουσείο ντελ Πράδο

Αυτός που ενέπνευσε την ιδέα για την έκθεση ήταν ο πιο διάσημος πίνακας του Πράδο: οι 'Las Meninas' του Ντιέγκο Βελάσκεθ. Αυτός ο τεράστιος, αινιγματικός καμβάς δείχνει τον ίδιο τον ζωγράφο να αντικρίζει τον θεατή πίσω από το καβαλέτο του. Ένα εφέ καθρέφτη που έχει τροφοδοτήσει πολυάριθμες θέσεις στον κόσμο της ζωγραφικής και μία αναφορά στην εικόνα ως τεχνούργημα. Η έκθεση συμπληρώνεται με δάνεια από 29 μουσεία και διεθνείς συλλογές. Ανάμεσά τους και μια αυτοπροσωπογραφία του Βίνσεντ Βαν Γκογκ, που εκτίθεται για πρώτη φορά στο ισπανικό μουσείο. Ο Τιτσιάνος, ο Μαγκρίτ, ο Γκόγια και, η κατά πολύ μεταγενέστερη, Σοφί Καλ συμπληρώνουν τη συλλογή.
Σκηνοθετημένα θέματα, εικόνα μέσα στην εικόνα, οφθαλμαπάτες, κρυμμένα σκίτσα, μηνύματα γραμμένα από τον καλλιτέχνη, τα έργα μπορούν να εξεταστούν από κάθε γωνία, προκαλώντας περιέργεια που φλερτάρει με την αδιακρισία. Οι πίνακες γίνονται αντικείμενα διαθέσιμα στο βλέμμα, χωρίς μυστικά. Η ιδέα είναι να αλλάξει η οπτική γωνία του θεατή και να τον οδηγήσει πίσω από τα παρασκήνια της δημιουργίας και του μουσείου, όπου δεν θα είχε ποτέ πρόσβαση, για να ανοίξει "μια διαστατική πόρτα στα μυστικά της τέχνης", εξηγεί ο επιμελητής της έκθεσης Μιγκέλ Ανχέλ Μπλάνκο.
Αρκετοί πίνακες αποκαλύπτουν διαγραμμένα σκίτσα και ημιτελή έργα, ενώ το μπροστινό μέρος είναι τέλεια υλοποιημένο. 

 

'η Αγία Οικογένεια' (recto verso)
Bernard van Orley -Prado

'η έκσταση της Μαρίας Μαγδαληνής' - recto-verso,
Annibale Carracci and students, 1585–1600,
La Coruña, Museo de Belas Artes da Coruña,

 

Περιλαμβάνεται επίσης το αυθεντικό τελάρο ενός από τους πιο διάσημους πίνακες στον κόσμο, της Γκερνίκα, που βρέθηκε πριν από δύο χρόνια στις αποθήκες του MOMA στη Νέα Υόρκη. «Ανακάλυψαν αυτές τις εγκάρσιες ράβδους και αυτή την ετικέτα που έγραφε «Πικάσο, Σαν Φρανσίσκο», επειδή ταξίδεψε σε 30 πόλεις. Έχει καρφωθεί και αφαιρεθεί 45 φορές. Είναι το πιο χτυπημένο πλαίσιο στην ιστορία", λέει ο επιμελητής, δείχνοντας τις τρύπες στο ξύλινο πλαίσιο. Όσο για αυτό το μαύρο ίχνος, είναι "η άγνωστη πινελιά της Γκερνίκα, μια πινελιά που ξέφυγε από τον Πικάσο και παρέμεινε σε αυτή την κορνίζα", λέει ενθουσιασμένος.
Οι πληροφορίες στο πίσω μέρος εξετάζουν ένα κλασικό πρόβλημα στη ζωγραφική. Αν και ο λόγος και η εικόνα συνυπήρχαν σχετικά εύκολα μέχρι τον Μεσαίωνα, έφτασε μια στιγμή που οι καλλιτέχνες εμπιστεύτηκαν όλο το βάρος της αφήγησης στη δεύτερη. Επιπλέον, όταν χρειαζόταν να μεταφέρουν πληροφορίες, να προσδιορίσουν θέματα ή πρόσωπα ή να συμπεριλάβουν πρόσθετες πληροφορίες ή σχόλια σχετικά με την εκτέλεση του έργου, έγραφαν σχεδόν πάντα στην πίσω πλευρά.

'ο καλλιτέχνης στο στούντιο του',
Ρέμπραντ φαν Ριν, c. 1628,
Boston, Museum of Fine Arts.

'εσωτερικό με το καβαλέτο του ζωγράφου',
Βίλχελμ Χάμερσοϊ, 1910,
Copenhagen, SMK, National Gallery of Denmark

 

Είναι εύκολο να απλοποιήσουμε την εμπειρία της "αντιμετώπισης" ενός πίνακα σε ένα ζήτημα όψεων: του έργου και του θεατή. Η θέαση ενός πίνακα συνεπάγεται την τοποθέτηση του εαυτού μας μπροστά του με την "μπροστινή πλευρά" μας, όπου βρίσκονται τα μάτια μας. Ωστόσο, εδώ και αρκετό καιρό η εμπειρία της τέχνης έχει γίνει κατανοητή ως κάτι πιο φυσικό- ολόκληρο το σώμα μας σε όλες του τις διαστάσεις συμμετέχει σε αυτήν. Πράγματι, τόσο στις απεικονίσεις καλλιτεχνών που εργάζονται στα εργαστήριά τους όσο και στις εικόνες του κοινού που κοιτάζει την τέχνη σε μουσεία και εκθέσεις, οι μορφές αυτές συχνά φαίνονται από πίσω, μπροστά από τον πίνακα.
Ένα έργο του Μικελάντζελο Πιστολέτο (Καβαλέτο σε καμβά, 1962-1975) παρουσιάζει το κοινό, το οποίο αντανακλάται σε έναν ολόσωμο καθρέφτη στον οποίο έχει ζωγραφιστεί ένα καβαλέτο, μεταμορφώνοντας τον θεατή σε καλλιτέχνη όπως ο Βελάσκεθ στο 'Las Meninas'. Ένας πίνακας του Μάρτιν φαν Μάιτενς (1731) σε κάνει να χαμογελάς: η πλευρά Α, η 'Γονατιστή Μοναχή' δείχνει μια καλόγρια μπροστά σε ένα τραπέζι προσευχής, ενώ πίσω από την πλάτη της μια άλλη αδελφή φαίνεται να της απευθύνεται.

Μικελάντζελο Πιστολέτο,
'Καβαλέτο σε καμβά', 1962-1975

'Γονατιστή Μοναχή', (recto -verso), 1731,
Μάρτιν φαν Μάιτενς

Η έκθεση διανθίζεται από περιπαικτικές λήψεις του Έλιοτ Έργουιτ, ενός από τους φωτογράφους του πρακτορείου Magnum που πέθανε τον περασμένο Νοέμβριο, οι οποίες απαθανατίζουν τους θεατές στο Πράδο: υπάρχει μια ομάδα ανδρών συγκεντρωμένων μπροστά στον πίνακα 'η γυμνή Μάγια' (1800) του Γκόγια, ενώ δίπλα βρίσκεται το συμπληρωματικό έργο του ιδίου η 'Ντυμένη Μάγια' με μια μόνο γυναίκα θεατή.

Elliott Erwitt, Prado Museum,
Madrid, Spain. 1995.
© Elliott Erwitt - Magnum Photos

Συμπερασματικά αυτή η έκθεση ξεπερνά την απλή πράξη της αναστροφής των πινάκων. Αντίθετα, το Μουσείο του Πράδο επιχειρεί μια πλήρη επανεκτίμηση των πίσω όψεων των έργων στις συλλογές του, ενώ παράλληλα εντοπίζει σχετικά παραδείγματα σε άλλα μεγάλα μουσεία που αποκαλύπτουν πώς η εκτίμηση των έργων τέχνης ενισχύεται όταν κάνουμε κάτι περισσότερο από το να κοιτάμε απλώς την πρόσοψη. Η έκθεση πραγματεύεται θέματα που δεν έχουν ποτέ στο παρελθόν συσχετιστεί και στα οποία υπάρχει επίσης χώρος για ευφάνταστες ερμηνείες: η ανάδειξη της όψης ως εικαστικού μοτίβου σε δύο υποείδη: η αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη πίσω από τον καμβά και η απεικόνιση της πίσω όψης της εικόνας στο trompe l'oeil- η ποιητική ανάγνωση του τελάρου ως σταυρού- πίνακες με δύο όψεις- η πίσω όψη ως πεδίο πειραματισμού και υποκειμενικής έκφρασης- η αισθητική εκτίμηση της υλικής φύσης των έργων και το ζήτημα του θεατή που βλέπει από πίσω, το οποίο μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τις ιδιαίτερες χωρικές σχέσεις που δημιουργεί η ανθρώπινη αλληλεπίδραση με την τέχνη.
Στρέφοντας τα έργα ανάποδα για να ανατρέψουμε  τη συμβατική μετωπικότητά τους και υποχρεώνοντάς μας να τα δούμε κυκλικά και να αναλάβουμε έναν πιο ενεργό ρόλο ως θεατές, εισάγουμε στο μουσείο σύγχρονες δημιουργικές στάσεις και στοχαστικές εμπειρίες που εξυμνούν την πλευρά του πίνακα στην οποία δεν πέφτει ποτέ το φως.
 

 

Η έκθεση εγκαινιάστηκε τον Νοέμβριο
και θα διαρκέσει έως τις 3 Μαρτίου 2024.  

Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)

 

επιμέλεια-κείμενο: Κάππα Λάμδα

© periopton