ένα παράδοξο-ακόμη και σήμερα- πρωτοσουρεαλιστικό βιβλίο του 1922

3' διάβασμα

 

 

Πολ Ελυάρ - Μαξ Ερνστ,
'Οι κακοτυχίες των αθανάτων', 1922-5

Όταν αναφέρονται τα ονόματα του γάλλου ποιητή Πολ Ελυάρ και του γερμανού καλλιτέχνη Μαξ Ερνστ, πάντα ακολουθεί ένα θέμα: αυτό του επεισοδιακού «ménage à trois» τους - ή μάλλον «marriage à trois», όπως το έθεσε κάποτε η Ανέτ Γκραντ σε άρθρο της στους New York Times. Όλα ξεκίνησαν το 1921, γράφει η Γκραντ, όταν ο συνιδρυτής του σουρεαλιστικού κινήματος Αντρέ Μπρετόν διοργάνωσε μια έκθεση για τον Ερνστ στο Παρίσι. «Ο Ελυάρ και η Ρωσίδα σύζυγός του, Γκαλά, γοητεύτηκαν από την έκθεση και κανόνισαν να συναντήσουν τον Ερνστ στις αυστριακές Άλπεις και αργότερα στη Γερμανία. Ο Ερνστ, ο Ελυάρ και η Γκαλά έγιναν γρήγορα αχώριστοι. Ο καλλιτέχνης και ο ποιητής ξεκίνησαν μια ισόβια σειρά συνεργασιών πάνω σε βιβλία, ακόμη και όταν ο Ερνστ και η Γκαλά ξεκίνησαν μια ερωτική σχέση».

Αυτή η συμφωνία «τελικά οδήγησε το τρίο σε ένα ταξίδι από την Κολωνία στο Παρίσι και στη Σαϊγκόν», το οποίο αποτελεί από μόνο του μια ξεχωριστή ιστορία. Πάντως αμέσως μετά την επιστροφή τους στη Γαλλία, ο Ερνστ και το ζευγάρι χώρισαν, δίνοντας τέλος σε μια από τις πιο συζητημένες σχέσεις στην ιστορία της τέχνης.  Αλλά όσον αφορά την καθαρή καλλιτεχνική αξία, κανένα αποτέλεσμα της συνάντησης μεταξύ Ελυάρ και Ερνστ δεν έχει παραμείνει τόσο συναρπαστικό όσο το «Οι Κακοτυχίες των αθανάτων» (Les Malheurs des immortels), το βιβλίο στο οποίο συνεργάστηκαν το 1922. Ένα έργο που αμφισβητούσε τις παραδοσιακές αντιλήψεις για το τι μπορούν ή πρέπει να κάνουν οι εικονογραφήσεις, και ήταν συνολικά πιο πειραματικό, από τις συμβατικές «Επαναλήψεις» (Répétitions) το πρώτο της συνεργασίας τους, όπου ο Ελυάρ έγραψε πρώτα τα ποιήματα και στη συνέχεια επέλεξε μια σειρά από προϋπάρχοντα έργα του Ερνστ για να τα συνοδεύσουν.

μικρό μου Λευκό Όρος
Το μικρό μαύρο πρόσωπο είναι κρύο. Μόλις τρία φώτα κινούνται ακόμα,
μόλις και μετά βίας οι πλανήτες, παρά τον πλήρη θόλο τους,
επιπλέουν προς τα εμπρός: εδώ και τρεις ώρες δεν υπάρχει άνεμος,
εδώ και τρεις ώρες η βαρύτητα έχει πάψει να υπάρχει.
Στους βαλτότοπους, τα μαύρα χόρτα απειλούνται από τον ταχυδακτυλουργό
και παραμένουν στο έδαφος με τις φαλακρές και μαλακές σάρκες τους
που η μέρα αρχίζει να κεντάει με πικρά σύννεφα.

Τα ψαλίδια και ο πατέρας τους (απόσπασμα)
Ο μικρός είναι άρρωστος, ο μικρός θα πεθάνει.
Αυτός που μας έδωσε την όραση, που έκλεισε το σκοτάδι στα ελατοδάση,
που στέγνωσε τους δρόμους μετά την καταιγίδα.
Είχε, είχε ανεκτικό στομάχι, κουβαλούσε το πιο ήπιο κλίμα στα κόκαλά του
και έκανε έρωτα με τα καμπαναριά.

το εξώφυλλο του βιβλίου

«Το αρχικό προσχέδιο των 'Κακοτυχιών', το οποίο μπορεί να έδινε κάποιες ενδείξεις για την ακριβή φύση της σύνθεσης του βιβλίου, δεν βρέθηκε ποτέ. Ωστόσο, φαίνεται ότι ο Ερνστ, που βρισκόταν ακόμα στη Γερμανία σε εκείνο το χρονικό σημείο, δημιούργησε αρχικά τις εικόνες: είκοσι ένα κολάζ που αποτελούνται από γκραβούρες κομμένες από περιοδικά και καταλόγους του 19ου αιώνα», γράφει η Νταίζη Σένσμπουρι. Σε αντίθεση με τα γνωστά εκείνη την εποχή έργα των Νταντά όπου ήταν εμφανή τα σημάδια του κολάζ, «ο καλλιτέχνης φροντίζει να αποκρύψει τη σύνθετη φύση των εικόνων. Συνδυάζει κάθε τμήμα σε ένα αδιάλειπτο, συνεκτικό σύνολο».

το αρμονικό φαγκότο
Η σπίθα που φέρνει τα κουνούπια στα σπορ δεν στολίζει πλέον τις κουμπότρυπες των αγροτών στις Άλπεις και τον Καύκασο.
Οι κλωστές ενός μεγάλου πολύχρωμου καρουλιού επιβράδυναν το παιχνίδι των μπαλών και έκρυβαν το τέρμα. Αυτό ήταν ευτύχημα, γιατί η λάμψη των όπλων έκανε τους μονομάχους να κοιτάζουν προς τα κάτω. Η περιφρόνηση του κοινού τους μέθυσε με σεμνότητα. Αλλά δεν μπορείς να μείνεις μεθυσμένος σε όλη σου τη ζωή.

σε αναζήτηση της αθωότητας
Στη διαφανή ατμόσφαιρα των βουνών, ένα στα δέκα αστέρια είναι διαφανές. Επειδή οι Εσκιμώοι δεν καταφέρνουν να θάψουν το φως στους απαίσιους παγετώνες τους.
Μια στιγμή λήθης, το φως γυρίζει και σταθεροποιεί προσεκτικά τα τρυφερά φιλιά μιας πρότυπης μητέρας. Τα τρυγόνια εκμεταλλεύονται αυτό το γεγονός για να βυθίσουν το φεγγάρι και τον πόνο στους εύθραυστους θάμνους.
Σιωπηλός, ο αγαπημένος άγγελος υπομένει την προσοχή των φράσεων χωρίς δόντια. Λιώνει απαλά, η πρώτη αυγή.

Πολ Ελυάρ - Μαξ Ερνστ,
'Οι κακοτυχίες των αθανάτων', 1922-5

«Στη συνέχεια, ο Ερνστ και ο Ελυάρ συνεργάστηκαν σε είκοσι πεζά ποιήματα που θα συνόδευαν τις εικονογραφήσεις, στέλνοντας ο ένας στον άλλον αποσπάσματα κειμένου για να τα αναθεωρήσει ή να τα συμπληρώσει». Το αποτέλεσμα, το οποίο προηγείται κατά δύο χρόνια του Μανιφέστου του υπερρεαλισμού του Μπρετόν, «αντιπροσωπεύει ένα κατ' εξοχήν πρωτοσουρεαλιστικό πείραμα» και κατά την μελετήτρια Ελζα Αντάμοβιτς: «τα συνδυασμένα κείμενα σχημάτισαν ένα λεκτικό κολάζ που αντανακλούσε τις διαδικασίες κολάζ των χαρακτικών».
Στο κείμενο, φράσεις όπως «Ο μικρός είναι άρρωστος, ο μικρός θα πεθάνει» θυμίζουν «παιδικά τραγουδάκια, με τον μονότονο ρυθμό που στερείται νοήματος»- στις εικόνες, «ένα πουλί σε κλουβί, ένας αναποδογυρισμένος κροκόδειλος και ένα πόδι με μεμβράνη ανάμεσα στα δάχτυλα που μεταμορφώνεται μέσω κολάζ σε μια βεντάλια, το απόλυτο σύμβολο της ανθρώπινης επιπολαιότητας, θυμίζουν τα συστήματα ταξινόμησης της σύγχρονης επιστήμης (και της θρησκείας πριν από αυτήν) καθώς και την πιθανή κατάχρησή τους στα ανθρώπινα χέρια». Το νόημα αντ' αυτού δημιουργείται μέσω αυτού που η Λόρεν Βαν Άρσνταλ αποκαλεί « σταυρογονιμοποίηση » μεταξύ κειμένου και εικόνας, τις εκπληκτικές αντηχήσεις που προκύπτουν από την αντιπαράθεσή τους.

φιλικές συμβουλές
Μαζέψτε φακίδες και κρεατοελιές κάτω από τις βελανιδιές, ακολουθήστε τα κοπάδια τις μέρες της έκλειψης με βάρκα, συλλογιστείτε την ακινησία των παντοδύναμων ανδρείκελων με βότσαλα στα μάτια σας, χορέψτε με το κροτάλισμα των μαστιγίων, δείτε τις γυναίκες, στα σαράντα τους, που αφήνουν τις καρδιές τους στα μπαούλα των φτωχών και αντικαθιστούν τα λαχανικά με κλασικές συμπεριφορές.

λησμονημένες απολαύσεις
Στο τέλος της προβλήτας, έχοντας αφήσει τη θάλασσα, έχοντας αφήσει τη φυλακή, έχοντας επιστρέψει από τις Ινδίες με την εμπιστοσύνη των μεγάλων αδάμαστων μηχανών, ο Ρόμπερτ πέρασε από περιέργεια σε μία τρύπα από καρφίτσα. Κολλώδη μπουμπούκια ξεφύτρωσαν και άρπαξαν τα βλέφαρά του.
Ο πόνος επιστρέφει στη ζέστη και παρά τον πόνο, μπορείς να θαυμάσεις την ατρόμητη ψυχή, το εκπληκτικό θάρρος αυτού του άτυχου ανθρώπου, μπορείς να θαυμάσεις έναν ορισμένο μικρό μελαγχολικό χορό, εκτός τόπου και χρόνου σε μια τέτοια περίπτωση: την επιθυμία για ύπνο, που λειαίνει τα μαλλιά του.

Πολ Ελυάρ - Μαξ Ερνστ,
'Οι κακοτυχίες των αθανάτων', 1922-5

 

Αξίζει να τα τοποθετήσουμε όλα αυτά στο ιστορικό τους πλαίσιο, μια Ευρώπη μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην οποία η καθημερινή ζωή δεν είχε πια τόσο νόημα όσο διαφαινόταν κάποτε. Οι συχνά ανεξήγητες αντιδράσεις των πολιτιστικών προσωπικοτήτων που συμμετείχαν σε κινήματα όπως ο υπερρεαλισμός - στο έργο τους ή στη ζωή τους - ήταν προσπάθειες να πατήσουν το κουμπί επαναφοράς, για να χρησιμοποιήσουμε μια αναχρονιστική μεταφορά. Όχι πως, έναν αιώνα αργότερα, η ανθρωπότητα έχει σημειώσει μεγάλη πρόοδο στην αντιμετώπιση της θέσης μας σε έναν κόσμο ταχέως εξελισσόμενης τεχνολογίας και γεωπολιτικής μεγάλης κλίμακας. Ή τουλάχιστον μπορεί να αισθανόμαστε έτσι διαβάζοντας τις «Κακοτυχίες των αθανάτων», το οποίο είναι διαθέσιμο online και στην ψηφιακή συλλογή Νταντά του Πανεπιστημίου της Αϊόβα, και θεωρώντας αυτές τις κειμενικές-οπτικές κατασκευές τόσο βαθιά παράξενες όσο οτιδήποτε σχεδιάζεται από τις μηχανές τεχνητής νοημοσύνης μας σήμερα. 

(απόδοση ποιημάτων Κ. Λ.)

επιμέλεια-κείμενο: Κάππα Λάμδα
© periopton

Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)