η πρώιμη τέχνη μέσω υπολογιστών και οι γυναίκες που πρωτοστάτησαν

5' διάβασμα

 

 

 

Αυτή είναι η Μάργκαρετ Κάμερον, επικεφαλής μηχανικός της αποστολής Απόλλων 11,
που στέκεται δίπλα στο έργο της, μία στήλη με τον ιδιόχειρο χειρόγραφο κώδικα
που πήγε τον άνθρωπο στο φεγγάρι..
Μπορεί να μην έχει σχέση με τέχνη, υπό τη στενή έννοια,
αλλά από την άλλη πλευρά αν δεν είναι αυτό τέχνη...

«Είναι σαν να σχεδιάζεις ένα δείπνο», είχε πει κάποτε η διάσημη επιστήμονας υπολογιστών Γκρέις Χόπερ για την πληροφορική σε ένα τεύχος του 1967 του Cosmopolitan.  

«Πρέπει να σχεδιάζεις εκ των προτέρων και να προγραμματίζεις τα πάντα ώστε να είναι έτοιμα όταν τα χρειάζεσαι. Ο προγραμματισμός απαιτεί υπομονή και ικανότητα χειρισμού της λεπτομέρειας. Ένα εγγενές γυναικείο χαρακτηριστικό.»

Η έκθεση «Ριζοσπαστικό Λογισμικό: Γυναίκες, τέχνη και πληροφορική 1960-1991» είναι η πρώτη έκθεση που εξετάζει τον πρωτοποριακό ρόλο των γυναικών στην ψηφιακή τέχνη, με πάνω από 100 έργα πενήντα καλλιτεχνών από δεκατέσσερις χώρες.

Διοργανωμένη από το Mudam Luxembourg - Musée d'Art Moderne Grand-Duc Jean και την Kunsthalle Wien στη Βιέννη και σε επιμέλεια της Μισέλ Κοτόν, η έκθεση «Ριζοσπαστικό Λογισμικό: Γυναίκες, τέχνη και πληροφορική 1960-1991» είναι η πρώτη έρευνα για την ιστορία της πρώιμης ψηφιακής τέχνης από φεμινιστική σκοπιά, εστιάζοντας σε γυναίκες που εργάστηκαν με τους υπολογιστές ως εργαλείο ή αντικείμενο και σε καλλιτέχνες που εργάστηκαν με έναν εγγενώς ηλεκτρονικό τρόπο. Περιλαμβάνοντας περισσότερα από 100 έργα από πενήντα καλλιτέχνες, η επιλογή περιλαμβάνει ζωγραφική, γλυπτική, εγκατάσταση, κινηματογράφο, περφόρμανς και πολλά σχέδια και κείμενα που έχουν δημιουργηθεί από υπολογιστή.

 

Σάρλοτ Γιοχάνεσον, Άτιτλο (1981–85),
© the artist and Hollybush Gardens, London.

«Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 εμπνεύστηκα από τα καλλιτεχνικά κινήματα των αρχών του εικοστού αιώνα, όπως το Bauhaus, ο κονστρουκτιβισμός και ο φουτουρισμός. Εξέταζαν τις τεχνολογίες της εποχής των μηχανών και χρησιμοποιούσαν νέα εργαλεία για να δημιουργήσουν νέες μορφές τέχνης, αλλά και προβληματίζονταν για το πώς οι μηχανές επηρέαζαν την κοινωνία. Σκέφτηκα ότι η εποχή των υπολογιστών θα μπορούσε να είναι το επόμενο στάδιο για τη δημιουργία μιας νέας μορφής τέχνης».
-Η καλλιτέχνης Ρεβέκα Άλεν, σε συνέντευξη που παραχώρησε για την έκδοση 'Ριζοσπαστικό Λογισμικό: Γυναίκες, τέχνη και πληροφορική 1960-1991'

Μια κατά βάση αναλογική έκθεση για την ψηφιακή τέχνη, το « Ριζοσπαστικό Λογισμικό » επικεντρώνεται στις δεκαετίες που προηγήθηκαν της εμφάνισης του Παγκόσμιου Ιστού και του πολλαπλασιασμού των ψηφιακών πληροφοριών και εικόνων που ακολούθησε, διαμορφώνοντας την καλλιτεχνική παραγωγή και την οπτική κουλτούρα τις επόμενες δεκαετίες. Η έκθεση δανείζεται τον τίτλο του περιοδικού που ξεκίνησε η Μπέριλ Κόροτ μαζί με τους συναδέλφους της καλλιτέχνες Φίλις (Γκερσούνι) Σεγκούρα και Άιρα Σνάιντερ το 1970. Υιοθέτησαν τον όρο λογισμικό (σε αντίθεση με το υλισμικό) ως μεταφορά και ισχυρό εργαλείο για την κοινωνική αλλαγή. Το ευρύ εκδοτικό μοντέλο του περιοδικού και η αποστολή του να χρησιμεύσει ως «ένα εξελισσόμενο εγχειρίδιο τεχνολογίας», αποκεντρώνοντας την πρόσβαση στην πληροφορία, προηγήθηκε του Παγκόσμιου Ιστού κατά δύο δεκαετίες.

«Η ισχύς δεν μετριέται πλέον με τη γη, την εργασία ή το κεφάλαιο, αλλά με την πρόσβαση στην πληροφορία και τα μέσα για τη διάδοσή της... Το είδος μας δεν θα επιβιώσει ούτε απορρίπτοντας πλήρως ούτε αγκαλιάζοντας άνευ όρων την τεχνολογία - αλλά εξανθρωπίζοντάς την- επιτρέποντας στους ανθρώπους την πρόσβαση στα πληροφοριακά εργαλεία που χρειάζονται για να διαμορφώσουν και να επανακτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους».
-Οι καλλιτέχνες Μπέριλ Κόροτ, Φίλις (Γκερσούνι) Σεγκούρα και Άιρα Σνάιντερ, στο περιοδικό Radical Software, 1970

Η έκθεση καλύπτει μια περίοδο από τα πρώτα χρόνια των υπολογιστών με ολοκληρωμένα κυκλώματα τη δεκαετία του 1960 έως την «επανάσταση των μικροϋπολογιστών», η οποία οδήγησε στη γέννηση των οικιακών υπολογιστών τη δεκαετία του 1980. Κατά τη διάρκεια αυτών των τριών δεκαετιών ο υπολογιστής μετακινήθηκε από το εργαστήριο στον ιδιωτικό, οικιακό χώρο. Από τη δεκαετία του 1960, καλλιτέχνες, ποιητές, συγγραφείς και κινηματογραφιστές πειραματίστηκαν με κεντρικούς υπολογιστές και μικροϋπολογιστές μαζί με μαθηματικούς, επιστήμονες και μηχανικούς για να παράγουν και να εκθέσουν τις πρώτες εικόνες και κείμενα που δημιουργήθηκαν από υπολογιστή. Ωστόσο, σε κάθε εξιστόρηση αυτής της ιστορίας, η σημαντική εμπλοκή των γυναικών με αυτή την τεχνολογία έχει αγνοηθεί σε μεγάλο βαθμό και ο αρχετυπικός επιστήμονας πληροφορικής στην πολιτισμική φαντασία σπάνια είναι γυναίκα. Εντός της περιόδου που σημαδεύτηκε επίσης από το δεύτερο κύμα του φεμινισμού, η έκθεση αυτή καταγράφει μια λιγότερο γνωστή ιστορία της έναρξης της ψηφιακής τέχνης, αντιπαλεύοντας τις συμβατικές αφηγήσεις για την τέχνη και την τεχνολογία, εστιάζοντας εξ ολοκλήρου στις γυναίκες.

Η Λίλιαν Σουάρτζ στα εργαστήρια της Μπελ το 1974.
Φωτογραφία Murray Hill, New Jersey, 1974,
©2024 The Henry Ford.

Η Σάμια Χάλαμπι στο στούντιό της.
Φωτογραφία Λάρα Αταλάχ.

Οι κρίσιμες ιστορικές συνεισφορές τους στον τομέα έχουν μόλις πρόσφατα λάβει την προσοχή που τους αξίζει και με ανανεωμένο το ενδιαφέρον για τον μετα-διαδικτυακό λόγο του κυβερνοφεμινισμού, ο οποίος αναδεικνύει τον ρόλο που έπαιξαν οι γυναίκες στη δημιουργία των νέων ψηφιακών τεχνολογιών και ασχολείται κριτικά με την εμπλοκή της τεχνολογίας και των δομών εξουσίας. Η έκθεση συνοδεύεται από έναν κατάλογο που πλαισιώνει αυτή την ιστορία της τέχνης, περιλαμβάνοντας και ένα χρονοδιάγραμμα που παρακολουθεί την προέλευσή της από τον πρώτο αλγόριθμο που γράφτηκε από την Άντα Λάβλεϊς το 1843 και τις γυναίκες που εργάζονταν στους βιομηχανικούς αργαλειούς των κλωστοϋφαντουργείων του 19ου αιώνα, μέχρι το υπολογιστικό έργο που έκαναν εκατοντάδες γυναίκες μαθηματικοί που εργάζονταν στη NASA τις δεκαετίες του 1950 και 1960 (βλέπε και την ταινία 'Αφανείς ηρωίδες' του 2016). Η έκθεση ασχολείται επίσης με σύγχρονα ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία διασυνδέεται με ζητήματα ταυτότητας και ισότητας.

Μεταξύ των πιο γνωστών πρωτοπόρων των νέων μέσων ενημέρωσης, όπως η αείμνηστη Βέρα Μολνάρ και η Λιν Χέρσμαν Λίζον, υπάρχουν ένα σωρό υπέροχες αποκαλύψεις. Πολλοί από αυτές τις καλλιτέχνιδες ασχολήθηκαν με την τέχνη των υπολογιστών μόνο παράλληλα με τη χρήση άλλων μέσων για τα οποία είναι περισσότερο γνωστές, όπως οι Άγκνες Ντενς, Ντάρα Μπίρνμπαουμ, Βάλι Εξπόρτ, Ντομινίκ Γκονζάλεζ-Φόερστερ και η Σάμια Χάλαμπι, η οποία είδε τις αφηρημένες δημιουργίες της στον υπολογιστή από τη δεκαετία του 1980 ως φυσική προέκταση της ζωγραφικής της.
Αυτή η επεκτατική προσέγγιση προέκυψε από την αναγνώριση ότι οι ευκαιρίες για τη διατήρηση μιας πλήρους απασχόλησης στην τέχνη των υπολογιστών ήταν σπάνιες. Στη δεκαετία του 1960, οι κεντρικοί υπολογιστές ανήκαν σε κυβερνητικές υπηρεσίες, εταιρείες ή πανεπιστήμια. «Ο χρόνος σε αυτούς τους υπολογιστές ήταν πολύ πολύτιμος», εξήγησε η επιμελήτρια του «Radical Software» Μισέλ Κότον. «Οι καλλιτέχνιδες έμπαιναν σε αυτούς μόνο ανεπίσημα ή τις ώρες που δεν τους χρειάζονταν, δηλαδή τα βράδια ή τα Σαββατοκύριακα», ώρες κατά τις οποίες πολλές γυναίκες καλούνταν να κάνουν τα οικιακά τους καθήκοντα. Σε πολλές περιπτώσεις, καλλιτέχνες όπως η Μπάρμπαρα Τ. Σμιθ ή η Άλισον Νόουλς έκαναν μόνο ένα ή δύο έργα με υπολογιστές.

Γκρέις Κ. Χέρτλαϊν, Αυτοματοποιημένο δάσος (1972)  
Φωτογραφία Μάρεϊκε Τόχα © Mudam Luxembourg.

Σύλβια Ρουμπό, Σύνδεση σημείων με ακολουθίες τόξων (1972).
Φωτογραφία Φραντς Κίμελ, Παρίσι, 2024,
© the artist

Η ιδέα για μια έρευνα προέκυψε όταν η Κότον ερευνούσε τις απαρχές της τέχνης και της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά «έπεφτε συνεχώς πάνω στα ίδια ονόματα» στα βιβλία ιστορίας της τέχνης. Πιο εμπνευσμένα, ήταν το φεμινιστικό 'Το μανιφέστο των σάιμποργκ' (1985) της Ντόνα Χάραγουεϊ και το βιβλίο της Σέιντι Πλαντ του 1997, Μηδέν και Ένα: Ψηφιακές γυναίκες και η νέα τεχνοκουλτούρα (Zeros and Ones: Digital Women and the New Technoculture). Το τελευταίο κείμενο «αφηγείται εκ νέου την ιστορία της πληροφορικής σε σχέση με τις γυναίκες και κάνει μια σύνδεση μεταξύ του αργαλειού και του υπολογιστή», δήλωσε η Κότον, μια σύνδεση που έγινε για πρώτη φορά από την Λάβλεϊς πριν από δύο αιώνες.

Η ύφανση (ένας αργαλειός Ζακάρ χρησιμοποιεί κάρτες διάτρησης για την αποθήκευση ενός μοτίβου ύφανσης) είναι ένα από τα λίγα θέματα που επανεμφανίζονται σε όλη την έκθεση, με αρκετούς καλλιτέχνες να παραλληλίζουν την πληροφορική με τις παλιές μεθόδους χειροτεχνίας που έχουν υποτιμηθεί για πολύ καιρό λόγω της σύνδεσής τους με τις γυναίκες. Ένα άλλο θέμα είναι η γραφή ή ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνούμε με τη μηχανή. Ένα τρίτο είναι η εξερεύνηση ή η «κατάχρηση» της ικανότητας του υπολογιστή για τυχαία επιλογή. Στην καλύτερή της εκδοχή, αυτή η δημιουργικά παραγωγική αταξία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή αποτελεσμάτων με μια μαγευτικά σουρεαλιστική ποιότητα.

 

 

η έκθεση φιλοξενείται επί του παρόντος στο MUDAM Luxembourg
μέχρι τις 2 Φεβρουαρίου 2025,
οπότε και μεταφέρεται στην Kunsthalle Wien
από τις 27 Φεβρουαρίου έως τις 25 Μαΐου.

 

 

επιμέλεια-κείμενο: Κάππα Λάμδα
© periopton

Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ΄οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)