Μιχαήλ Άγγελος, Λεονάρντο, Ραφαήλ... η αντιπαλότητα,τα προκαταρκτικά σχέδια

5' διάβασμα

 

 

Στο γύρισμα του 16ου αιώνα, οι δρόμοι τριών τιτάνων της ιταλικής Αναγέννησης - του Μιχαήλ Αγγέλου, του Λεονάρντο (ντα Βίντσι) και του Ραφαήλ (Σάντι) - διασταυρώθηκαν για λίγο, διαγκωνιζόμενοι για την εύνοια των πιο ισχυρών πατρόνων της δημοκρατικής Φλωρεντίας.
Αυτό είχε σαν αφετηρία την 25η Ιανουαρίου 1504, όπου πιο επιφανείς καλλιτέχνες της Φλωρεντίας συναντήθηκαν για να συμβουλεύσουν σχετικά με την κατάλληλη τοποθεσία τοποθέτησης του σχεδόν ολοκληρωμένο Δαβίδ του Μιχαήλ Αγγέλου. Ανάμεσά τους ήταν και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο οποίος - όπως και ο Μιχαήλ Άγγελος - είχε μόλις πρόσφατα επιστρέψει στη γενέτειρά του, τη Φλωρεντία.

 

ο Δαυίδ του Μιχαήλ Αγγέλου
δια χειρός Ραφαήλ
π. 1505-08

Η Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου, διοργανώνει μία έκθεση η οποία ξεκινώντας από το το περίφημο Ταντέι τόντο*(1) του Μιχαήλ Αγγέλου, διερευνά την αντιπαλότητα μεταξύ αυτού και του Λεονάρντο και την επιρροή που άσκησαν και οι δύο στον νεαρό Ραφαήλ.
Παρουσιάζονται μερικά από τα ωραιότερα δείγματα ιταλικού αναγεννησιακού σχεδίου, μεταξύ των οποίων τα σκίτσα του Μπέρλινγκτον Χάουζ*(2) του Λεονάρντο και τις μελέτες του Λεονάρντο και του Μιχαήλ Αγγέλου για τις τοιχογραφίες που τους ανέθεσε η κυβέρνηση της Φλωρεντίας για τη νεόκτιστη αίθουσα του συμβουλίου στο Παλάτσο Βέκιο. 

 

 Στο μεγάλο σχέδιο, το δάχτυλο της αυστηρής, σκιασμένης Άννας που απωθεί, δηλώνει πως το θεϊκό σχέδιο πρέπει να πάρει το δρόμο του υπερισχύοντας του μητρικού συναισθήματος. Οι χειρονομίες κατάδειξης μας λένε επίσης να διατρέξουμε την εικόνα με τα μάτια μας, σκανάροντάς την τόσο λεπτομερώς όσο μια σελίδα βιβλίου, με την κάτω «γραμμή» να έχει την ίδια σημασία με την πάνω (εξ ου και αυτά τα αστεία πόδια που ισορροπούν σε μια ασταθή άκρη γκρεμού).
Παρ' όλες τις παραμορφώσεις, οι ομαδοποιήσεις του Λεονάρντο τείνουν να έχουν μια ενότητα, σαν οι φιγούρες να είναι περιτριγυρισμένες από μια αόρατη κόγχη. Ο Μιχαήλ Άγγελος το αμφισβητεί αυτό στο Ταντέι τόντο (περ. 1504-5), ένα κεφάλι Ιανού φόρο τιμής στον παλαιό δάσκαλο. Ο Μιχαήλ Άγγελος βάζει το βρέφος Άγιο Ιωάννη να στέκεται απέναντι από μια καθιστή Παναγία, με το γαλήνιο κεφάλι και το χέρι της λυγισμένο, σε στιλ Λεονάρντο, ώστε να ταιριάζει στην καμπύλη- το άλλο χέρι που μόλις και μετά βίας είναι τεντωμένο, χαϊδεύοντας το μάγουλο του Ιωάννη. 

Ένα πανί που ανεμίζει ακολουθεί το περίγραμμα της πλάτης του, αλλά ταυτόχρονα μοιάζει να αποκολλάται από αυτήν. Είναι ένα νεύμα και ένα κλείσιμο του ματιού στο έργο του Λεονάρντο «Η Λήδα και η  Κύκνος», όπου το φτερό του πουλιού αγκαλιάζει άνετα τον γοφό και τον μηρό της Λήδας (όπως φαίνεται εδώ σε ένα αντίγραφο σχεδίου του Ραφαήλ). Ο Χριστός κοιτάζει πίσω με ανησυχία πάνω από τον  ώμο καθώς φεύγει από τον γοητευτικό κύκλο, σπάζοντας τον σαν φούσκα, πηδώντας και πέφτοντας έξω στον κόσμο, τη μοίρα του.

Μιχαήλ Άγγελος
Ταντέι τόντο
π. 1504-05

Λεονάρντο ντα Βίντσι
η Παρθένος, το Θείο Βρέφος η Αγία Άννα και ο Άγιος Ιωάννης παιδί
(Μπέρλιγκτον Χάουζ)
π. 1506-08

'η Λήδα και ο κύκνος'
σχέδιο αποδιδόμενο στον Ραφαήλ

Η έκθεση θα έπρεπε πραγματικά να είχε ανοίξει με το μεγάλο σχέδιο του Λεονάρντο, για χρονολογικούς και εννοιολογικούς λόγους. Η Παναγία κάθεται πλάγια στο μηρό της μητέρας της Αγίας Άννας και απλώνει το χέρι της στο σώμα της για να επιτρέψει στο Θείο Βρέφος να κατευθυνθεί προς τον μικρό Άγιο Ιωάννη, τον οποίο ευλογεί -ή μήπως του ανάβει την σπίθα της ιδέας για τη βάπτιση; Η χρονολόγησή του είναι αμφισβητούμενη και κυμαίνεται από το 1499-1509. Χωρίς πολλά αποδεικτικά στοιχεία, χρονολογείται εδώ  γύρω στο 1506-8, όταν ο Λεονάρντο είχε επιστρέψει στο Μιλάνο, και ισχυρίζεται μάλλον αβάσιμα ότι επρόκειτο για ένα σχέδιο βωμού για την αίθουσα του συμβουλίου της Φλωρεντίας.
Οι περισσότεροι μελετητές το χρονολογούν γύρω στο 1500, όταν ο Λεονάρντο ζωγράφιζε τον «Μυστικό Δείπνο» στο Μιλάνο. Και τα δύο έργα έχουν μια παρόμοια έντονη συσσώρευση μνημειακών κεφαλών, σφοδρότητα χειρονομιών (δείκτες που δείχνουν προς τον ουρανό), σχηματισμούς διαφορετικών χεριών και, στη βάση, πόδια χωρίς δάχτυλα επάνω σε πλάκες.
Ο Λεονάρντο δούλευε επίσης πάνω σε ένα χάλκινο έφιππο μνημείο, και τα σκίτσα του με τα άλογα που ορθώνονται προσομοιάζουν με το ακροκέφαλο  του Θείου Βρέφους με τη λυγισμένη πλάτη. 

 

 

Λεονάρντο ντα Βίντσι
'ανορθωμένο άλογο'
π. 1503-05

 

Μιχαήλ Άγγελος
ανδρικό γυμνό π. 1504-05

 

Ο Λεονάρντο πρέπει να πήρε το σχέδιο της παρουσίασής του στη Φλωρεντία, όπου σχεδίασε περισσότερες παραλλαγές των ενωμένων στο ισχίο Παναγίας και της Αγίας Άννας, σαν δικέφαλο σώμα. Ο τύπος εμφανίζεται σύντομα σε ένα σχέδιο του Μιχαήλ Άγγελου και λίγα χρόνια αργότερα σε ένα γλυπτό αγίας τράπεζας του Αντρέα Σανσοβίνο, ενός Φλωρεντινού που εργαζόταν τότε στη Ρώμη. Ο Βασάρι λέει ότι ο Λεονάρντο εμφάνισε ένα άλλο μεγάλο σχέδιο της Αγίας Άννας, χωρίς τον Άγιο Ιωάννη, για δύο ημέρες σε μια φλωρεντινή εκκλησία, και ότι όλοι πήγαν να το δουν «όπως πηγαίνει κανείς στις επίσημες γιορτές».

Λεονάρντο ντα Βίντσι
σπουδή για την Αγία Άννα, την Παρθένο,
το Θείο Βρέφος και τον αμνό

Μια από τις πιο παράξενες πτυχές του έργου του Λεονάρντο είναι η προτίμησή του για τα χέρια και το προτεταμένο δάχτυλο του δείκτη. Άκρως εντυπωσιακά μέσα στη σκοτεινή απαλότητα και την απροσδιοριστία της έκφρασης και της σκίασης. Είναι σε μεγάλο βαθμό ένας δάσκαλος του Manicule, αυτών των μικροσκοπικών χεριών με το δάχτυλο που δείχνει... που ζωγραφίζουν οι αναγνώστες στα περιθώρια των βιβλίων για να υποδείξουν ένα αξιοσημείωτο απόσπασμα. Τα Manicule του Λεονάρντο σε φυσικό μέγεθος δείχνουν την επείγουσα επιθυμία του να πει μια μεγάλη ιστορία, όπως και τα ασταμάτητα φλύαρα κείμενα στα υπερπλήρη σημειωματάριά του. Nota bene! Επιμένει να τονίζει πως δεν είναι απλώς ένας ζωγράφος όμορφων εικόνων. Στη Φλωρεντία, ο μοναχός Νοβελάρα, πράκτορας της Ιζαμπέλα ντ' Έστε -από τις σημαίνουσες γυναίκες της Ιταλικής Αναγέννησης- απέκτησε πρόσβαση στο εργαστήριό του και κατάλαβε αμέσως το αφηγηματικό νόημα. Εξηγούσε σε μια εξαιρετική επιστολή προς την προστάτιδά του ότι σε έναν πίνακα η Αγία Άννα νουθετούσε την κόρη της επειδή προσπαθούσε να εμποδίσει τον Χριστό να πιάσει ένα αρνί, σύμβολο της θυσίας που θα είχε να κάνει.

Λεονάρντο ντα Βίντσι
σπουδή για την Αγία Άννα

 

Μια αποτρεπτική ατμόσφαιρα περιβάλλει τον Ιωάννη στον πίνακα του Ραφαήλ με την Παναγία, τον Χριστό και τον νεαρό Ιωάννη τον Βαπτιστή, γνωστή ως η «Παναγία με την καρδερίνα», η οποία εκπονήθηκε μετά από πολυάριθμα προπαρασκευαστικά σκίτσα. Στιγμιαία όρθιος, όχι μόνο κρατάει ένα πουλί - αναμφίβολα μια καρδερίνα, με το κόκκινο πρόσωπό της να συμβολίζει τα Πάθη του Χριστού - αλλά σταυρώνει τα χέρια του στον καρπό. Το Θείο Βρέφος ξαφνιάζεται και τρέχει με τεντωμένα χέρια, παρακάμπτοντας το πόδι της μητέρας του.

 

Ραφαήλ
'η Παναγία με την καρδερίνα' -1506

*(1) Το Ταντέι τόντο (Ταντέι από το αντίστοιχο όνομα της οικογένειας που τα είχε παραγγείλει ) είναι ένα ημιτελές μαρμάρινο ανάγλυφο  σε κυκλικό σχήμα (τόντο) με την Παρθένο, το Θείο Βρέφος και τον Άγιο Ιωάννη σε παιδική ηλικία. Τα Τόντι με την Παναγία και το Θείο Βρέφος ήταν δημοφιλή φυλακτά στη Φλωρεντία, ειδικά για να γιορτάσουν τον τοκετό, με την κυκλικότητά τους να συμβολίζει την τελειότητα, κυρίως θρησκευτική αλλά και καλλιτεχνική (δεν ήταν εύκολο να ταιριάξουν οι φιγούρες φυσικά σε έναν κύκλο).

*(2) έτσι αποκαλείται το προπαρασκευαστικό σχέδιο του Λεονάρντο με την Παναγία το Θείο Βρέφος, την Αγία Άννα και τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή σε παιδική ηλικία. Το σχέδιο είναι κάρβουνο και ασπρόμαυρη κιμωλία και αναπτύσσεται σε οκτώ φύλλα χαρτί κολλημένα μεταξύ τους.


Μιχαήλ Άγγελος, Λεονάρντο, Ραφαήλ
Φλωρεντία, έτος 1504
 Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου, έως 16 Φεβρουαρίου

 

 

επιμέλεια-μετάφραση-απόδοση: Κάππα Λάμδα
© periopton

Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ' οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)